Πέτρου Παπακωνσταντίνου : Άνθρωποι και ρομπότ

(Νέο βιβλίο)
Στις επτά δεκαετίες της διαδρομής της, η τεχνητή νοημοσύνη έχει διανύσει διαδοχικά «καλοκαίρια» και «χειμώνες», καθώς οι περίοδοι προόδου και οραματισμών διαδέχονταν τη στασιμότητα και τις απογοητεύσεις. Οι υπερφίαλες προσδοκίες για μια «ισχυρή» ή «γενική» τεχνητή νοημοσύνη, δηλαδή για την κατασκευή πλήρως αυτόνομων μηχανών γενικού σκοπού, αποδείχτηκαν εξωπραγματικές και, πιθανότατα, θα παραμείνουν για πάντα εξοστρακισμένες στη σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας. Όχι μόνο φιλόσοφοι, αλλά και εξέχουσες προσωπικότητες από το χώρο των θετικών επιστημών απορρίπτουν κατηγορηματικά την εικασία ότι η ανθρώπινη νόηση, σε όλες τις εκφάνσεις της (ορθολογική σκέψη, διαίσθηση, επινοητικότητα, συναισθήματα) μπορεί να εξομοιωθεί με μαθηματικούς αλγόριθμους, αλληλουχίες αυστηρά καθορισμένων λογικών πράξεων¹. Άλλωστε, παρά τις προόδους της Νευροβιολογίας, η κατανόηση του ανθρώπινου εγκεφάλου βρίσκεται ακόμη στα αρχικά της στάδια, τηρουμένων των αναλογιών όπως βρισκόταν η Φυσική πριν από τον Γαλιλαίο.

Αντίθετα, η «ασθενής» τεχνητή νοημοσύνη, δηλαδή η κατασκευή αλγορίθμων και μηχανών ειδικού σκοπού, ικανών να επικοινωνούν με το περιβάλλον τους και να επιλύουν συγκεκριμένα προβλήματα, αποκόμισε εντυπωσιακά επιτεύγματα. Η πρόοδος στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και η εμφάνιση του Διαδικτύου, που συσσώρευσε τεράστια σύνολα δεδομένων (big data), απαραίτητων για την «εκπαίδευση» των μηχανών, επέτρεψαν στην τεχνητή νοημοσύνη να πραγματοποιήσει θεαματικά άλματα, ιδίως την τελευταία δεκαετία.

Σήμερα, οι εφαρμογές της εξαπλώνονται σχεδόν σε όλες τις πλευρές της ζωής μας²: μηχανές αναζήτησης στο Διαδίκτυο, αυτόματη μετάφραση κειμένων, συσκευές φωνητικής επικοινωνίας σαν την Alexa της Amazon και τη Siri της Apple, ταυτοποίηση προσώπων και δακτυλικών αποτυπωμάτων, αυτόνομα αυτοκίνητα που μπορούν, θεωρητικά, να μετακινηθούν χωρίς οδηγό, μηχανές που βοηθούν τους γιατρούς να διαγνώσουν καρκίνους του πνεύμονα και του δέρματος, ρομπότ στη βιομηχανία, στην εκπαίδευση, στην αγροτική οικονομία, αλλά και στο πεδίο μάχης- ο κατάλογος δεν έχει τέλος. Η σχεδόν καθολική διείσδυση της τεχνητής νοημοσύνης στις διάφορες πλευρές της σύγχρονης ζωής οδήγησε αναλυτές να την χαρακτηρίσουν, με κάποια δόση υπερβολής, ως τον «ηλεκτρισμό του 21^ου αιώνα».

Το βέβαιο είναι ότι ο έλεγχος της τεχνητής νοημοσύνης αναδεικνύεται σε κεντρικό πεδίο πολλαπλών συγκρούσεων στο σύγχρονο κόσμο. Συγκρούσεων πρώτα απ’ όλα κοινωνικών, καθώς οι δυνατότητες που προσφέρονται για μείωση του χρόνου εργασίας και απαλλαγή των ανθρώπων από επίπονα και άχαρα καθήκοντα είναι μόνο η μία πλευρά του φεγγαριού. Η άλλη, η σκοτεινή, βρίσκεται στα εκατομμύρια των νέων «προλετάριων του κλικ», από την Αμερική και τη Βρετανία μέχρι την Ινδία και τις Φιλιππίνες, που εργάζονται εξαντλητικά για τα μεγαθήρια της Σίλικον Βάλεϊ. Αλλά και στη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης για τη διαρκή επιτήρηση των επικίνδυνων τάξεων και κινημάτων, από το χώρο εργασίας μέχρι τις πλατείες. Ακόμη περισσότερο ανησυχητική από τους μηχανισμούς παρακολούθησης του κράτους είναι η ιδιωτική «κατασκοπεία». Την ασκούν συστηματικά σε βάρος μας τα υπερμονοπώλια της ψηφιακής οικονομίας, σαν την Google και το Facebook, καθώς σφετερίζονται τα προσωπικά δεδομένα και τα πιο μύχια μυστικά μας για να τα πουλήσουν στους διαφημιστές- πελάτες τους, αποκομίζοντας αστρονομικά κέρδη.

Η αναμέτρηση προεκτείνεται στη σφαίρα της γεωπολιτικής, καθώς οι μεγάλες δυνάμεις εμπλέκονται σε μια έναν πυρετικό αγώνα δρόμου για την εξασφάλιση στρατηγικού πλεονεκτήματος. Ήδη από τη νηπιακή τους εποχή, η τεχνητή νοημοσύνη και η ρομποτική στηρίχθηκαν στην ενθάρρυνση και χρηματοδότηση του αμερικανικού στρατιωτικο- βιομηχανικού συμπλέγματος και των ανταγωνιστών του. Στις μέρες μας, αναδύεται ένα καινούργιο Στρατιωτικο- Ψηφιακό Σύμπλεγμα, προϊόν σύμμειξης του στρατού και των μυστικών υπηρεσιών με τα ψηφιακά μονοπώλια. Το νέο αυτό φαινόμενο ωθεί στη στρατιωτικοποίηση της έρευνας και των εφαρμογών της τεχνητής νοημοσύνης, ασκώντας διαβρωτική επίδραση στις ελευθερίες και τη δημοκρατία. Στην κούρσα για την κατάκτηση της ηγεμονίας στο στρατηγικό πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης, βασικοί διεκδικητές είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες και η ταχύτατα ανερχόμενη Κίνα, ενώ η Ευρώπη και η Ρωσία ασθμαίνουν, προσπαθώντας να καλύψουν το χαμένο έδαφος. Η επιστράτευση φονικών ρομπότ στο πεδίο μάχης- τα drones, τα μη επανδρωμένα αεροπλάνα του στρατού, είναι μόνο η πρόγευση- αντιπροσωπεύει ένα νέο, σοβαρό κίνδυνο για τη διεθνή ειρήνη.

Τέλος, οι ανατροπές που φέρνουν οι νέες τεχνολογίες πυροδοτούν έντονες αντιπαραθέσεις στον πολιτισμό και την ιδεολογία, όπου κερδίζουν έδαφος δύο εκ διαμέτρου αντίθετες μεταφυσικές. Στο ένα στρατόπεδο βρίσκουμε τους θιασώτες μιας βαθιά αντιανθρωπιστικής, τεχνοκρατικής ουτοπίας, οι οποίοι αναγορεύουν τις «έξυπνες» μηχανές σε πανάκεια για την αντιμετώπιση καίριων κοινωνικών προβλημάτων ή και σε μέσο για τη δημιουργία κάποιου είδους Υπερανθρώπου, μέσα από τη σύμφυση ανθρώπου- μηχανής. Στην απέναντι όχθη παρατάσσονται οι τεχνοπεσιμιστές, που ενοχοποιούν τις νέες τεχνολογίες για τα κοινωνικά δεινά και την πολιτιστική υποβάθμιση, αναβιώνοντας παλιούς μύθους, από το Γκόλεμ μέχρι τον Φρανκεστάιν, για μηχανικά δημιουργήματα του ανθρώπου που τελικά θα στραφούν εναντίον του και θα τον καταστρέψουν.

Η θέση που υποστηρίζεται σε αυτό το βιβλίο είναι ότι οι δύο αλληλοσυγκρουόμενες μεταφυσικές αποτελούν διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος. Θεοποιούν ή δαιμονοποιούν την τεχνολογία, αφήνοντας στο απυρόβλητο το κεντρικό επίδικο: τις κοινωνικές σχέσεις, που καθορίζουν ποιοι ελέγχουν, ποιοι χρησιμοποιούν προς όφελός τους, σε βάρος ποιων, τους αλγόριθμους και τις αυτόνομες μηχανές. Για τις ολιγαρχίες που ελέγχουν τον πλανήτη, η τεχνητή νοημοσύνη ενσαρκώνει την παλιά φαντασίωση όλων των κυρίαρχων τάξεων: τον από μηχανής θεό που θα τις απαλλάξει από τους απείθαρχους εργάτες και τις απρόβλεπτες συγκρούσεις της πολιτικής. Για τους ανθρώπους του σωματικού και πνευματικού μόχθου, τους δημιουργούς κάθε προόδου, η τεχνητή νοημοσύνη αντιπροσωπεύει μια πρόκληση, γεμάτη καινούργιες δυνατότητες για πιο ανθρώπινη εργασία, περισσότερο ελεύθερο χρόνο και μεγαλύτερη αυτονομία. Ποια κατεύθυνση θα επικρατήσει, δεν μπορεί να το μαντέψει καμία «έξυπνη» μηχανή. Θα το καθορίσουν η βούληση και ο αγώνας του κοινωνικού ανθρώπου.

1 Penrose, 1996

2 Canascia, 2008