Του Χάρη Ναξάκη
«Πολλά
τα δεινά κούδεν ανθρώπου δεινότερον πέλει»
Σοφοκλής
Ο πρόεδρος της Ουρουγουάης Χοσέ
Μουχίκα μετακινείται με ένα παμπάλαιο σκαραβαίο αξίας 1900 δολαρίων και από τα
12500 δολάρια, που είναι ο μηνιαίος μισθός του, κρατάει για τον εαυτό του μόνο
τα 1250 δολάρια διότι όπως λέει «τι να κάνω όλο αυτό το ποσό; Οι περισσότεροι κάτοικοι
της Ουρουγουάης ζουν με πολύ λιγότερα». Αν η παραπάνω είδηση είναι ο θρίαμβος
της ανιδιοτέλειας και της λιτής ζωής η επόμενη είναι το αποκορύφωμα του
ιδιοτελούς ατομικισμού. Βουλευτές του Σύριζα, κυρίως από την επαρχία, ζήτησαν
από την πρόεδρο της βουλής να μην καταργηθεί η χρήση των βουλευτικών
αυτοκινήτων και να μην κοπεί ο ένας από τους δυο αστυνομικούς φρουρούς. Δεν
έχουν δικό τους αυτοκίνητο; Όχι βέβαια. Πως σκέφτεται όμως ένας ορθολογικός
ατομιστής; «Δεν είναι προτιμότερο μεγιστοποιώντας το προσωπικό μου όφελος να
παρκάρω το αυτοκίνητο στο σπίτι μου, για να μην φθείρεται, και να χρησιμοποιώ
το αυτοκίνητο του άλλου (το δημόσιο);» Αν είσαι δε αριστερός έχεις και ιστορικό
παράδειγμα που νομιμοποιεί ηθικά τη στάση αυτή. Δεν ήταν καλύτεροι από μας,
σκέφτηκαν οι βουλευτές, οι κομμουνιστές του ΚΚΣΕ που είχαν κρατικές βίλες στην
Κριμαία μετά τη ρώσικη επανάσταση. Αυτοί ήταν η πρωτοπορία του προλεταριάτου
και εμείς ήμαστε οι οργανικοί διανοούμενοι του κοινωνικού μετασχηματισμού για
μια δίκαιη κοινωνία. Και οι αστυνομικοί φρουροί που προφυλάσσουν τους βουλευτές
από τις τρομοκρατικές επιθέσεις; Ναι , αυτοί που είναι σωφέρηδες για να μας
πηγαίνουν στη Βουλή, στις κομματικές εκδηλώσεις, στις προεκλογικές ομιλίες, για
φαγητό και ενίοτε για ψώνια. Η απάντηση ενός αριστερού που σέβεται τον εαυτό
του στο επαναστατικό αυτό ερώτημα και είναι υπέρ των εργασιακών δικαιωμάτων
είναι μια. Χρειάζονται δυο για να έχει τη δυνατότητα ο ένας να παίρνει ρεπό!!!
Ειρήσθω εν παρόδω, γιατί χρειάζεται σε έναν αριστερό το πολιτικό γραφείο με
πάγια έξοδα πληρωμένα από το πόπολο; Τι άλλο είναι από ένα κατάλοιπο του
πελατειακού κράτους, της θεσμοθέτησης των πελατειακών σχέσεων και της
κομματοκρατίας; Γιατί αν ένας βουλευτής θέλει να επικοινωνήσει με το λαό δεν
οργανώνει ανά τακτά διαστήματα λαϊκές αμεσοδημοκρατικές συνελεύσεις στις
γειτονιές; Και τέλος πάντων γιατί οι βουλευτές ενός κόμματος μιας περιφέρειας
της χώρας να μην έχουν κοινά γραφεία;
Τρελός είσαι; Και πως θα γίνονται οι ρουσφετολογικές εξυπηρετήσεις;
Άλλωστε εκτός από αυτό οι περισσότεροι δεν μιλιούνται μεταξύ τους.
Ας
αφήσουμε λοιπόν τις μεγάλες αφηγήσεις για κούρεμα του χρέους και ας
αναφερθούμε στα μικρά που είναι πιο μεγάλα από τα μεγάλα
όπως οι παραπάνω
συμπεριφορές. Αν το υποκείμενο του μετασχηματισμού της κοινωνίας σε πιο δίκαιη,
και δη η πρωτοπορία του(!!!), συμμετέχει αγόγγυστα σε μια ζωή ιδιοτελή,
ανταγωνιστική και εμπορευματοποιημένη συσσωρεύοντας υλικά αγαθά, για ποια άλλη
κοινωνία μιλάμε; Ο τρόπος που διάγεις το βίο σου δείχνει τι κοινωνία θέλεις. Η
κόλαση δεν είναι οι άλλοι, όπως είπε ο Σαρτρ, γιατί η ανάγκη του άλλου
βρίσκεται εντός του υποκειμένου ως ανάγκη αναγνώρισης, φιλίας, συνεργασίας,
αλλά είναι μέσα μας. Το υποκείμενο στο δυτικό νεωτερικό πολιτισμό έχει
μετατραπεί σε κτητικό ατομιστή, σε μια μηχανή επιβίωσης του εαυτού του, έχει
γίνει εγωκεντρικό. Η ατομικότητα έχει μετασχηματιστεί σε ορθολογική ιδιοτέλεια,
το υποκείμενο δηλαδή έχει καθυποταχτεί από το κέρδος, τα εμπορεύματα και τον
ανταγωνισμό, ενισχύοντας έτσι τον εγωκεντρισμό. Τι θα έπρεπε λοιπόν να πράττει
μια συλλογικότητα που θέλει να αντιπαλέψει την έκπτωση του υποκειμένου; Τι άλλο
από το να ενισχύει τον αλτρουισμό και να περιορίζει την ιδιοτέλεια. Η
ιδιοτέλεια πρέπει να τεθεί υπό κοινωνική επιτήρηση και ο αλτρουισμός να
θεσμοθετηθεί. Δείξτε λοιπόν έμπρακτα την ανιδιοτέλειά σας σύντροφοι. Ο δρόμος
για το σοσιαλισμό δεν είναι στρωμένος με φρουρούς, αυτοκίνητα και πολιτικά
γραφεία.
Μήπως τα
παραπάνω είναι λαϊκισμός; Είναι ακριβό σπορ η δημοκρατία αντιτείνουν κάποιοι.
Σίγουρα είναι ακριβό σπορ η σύγχρονη έμμεση δημοκρατία που έχει εκπέσει σχεδόν
σε όλο το δυτικό κόσμο σε αριστοκρατική δημοκρατία. Αν είναι λαϊκισμός η
υπεράσπιση των κοινών, δημόσιων αγαθών, η αντίθεση στην ανάθεση της πολιτικής
σε αντιπροσώπους, οι αμεσοδημοκρατικές
διαδικασίες, η ενίσχυση των θεσμών περιορισμού της ιδιοτέλειας και ενθάρρυνσης
της συνεργατικότητας, τότε λαϊκιστές όλου του κόσμου ενωθείτε. Γιατί ένας
τέτοιος λαϊκισμός είναι η αυθεντική δημοκρατία (Λας) και γιατί οι λαϊκιστές
είναι απαραίτητοι για να υπενθυμίζουν με τις πράξεις τους ότι η δημοκρατία, σε
όλες τις εκδοχές της, είναι ένα πολίτευμα που δεν είναι θωρακισμένο από την
ίδια την ύβρη, είναι τραγικό πολίτευμα κατά τον Καστοριάδη. Πρέπει δηλαδή η
εγγενής και επίκτητη ιδιοτέλεια και ανιδιοτέλεια
που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη ταυτότητα να επιτηρείται η μεν και να
ενθαρρύνεται η δε, μέσω θεσμών, απαγορεύσεων και συμβόλων. Ίσως το πιο
κολοσσιαίο εγχείρημα κοινωνικού μετασχηματισμού είναι η ενίσχυση της λειψά
αναπτυγμένης, από την ύπαρξη του homo sapiens μέχρι σήμερα, συνιστώσας της
ανθρώπινης κατάστασης, του αλτρουισμού και της ανιδιοτέλειας.
Αντί επιλόγου
Κι όμως τα πράγματα είναι πιο
περίπλοκα. Ο ορθός λόγος, σημαία του διαφωτισμού και του μαρξισμού, έχει
εκπέσει σε εργαλειακό ορθολογισμό και έχει εξοπλίσει τον ορθολογικό ατομιστή
(αριστερό, κομμουνιστή ή φιλελεύθερο) με ιδεολογικά και ηθικά επιχειρήματα. Ως
ορθολογικότητα συνήθως ορίζουμε τα μέσα που είναι σύμφωνα με ένα σκοπό. Η
ορθολογική επιδίωξη όμως στην ύστερη νεωτερικότητα είναι ατομικιστική και εργαλειακή.
Η εργαλειακή αυτή αντίληψη εκφράζεται στη σχέση ανάμεσα στα μέσα και το σκοπό
και αποτυπώνεται στη ρήση «ο σκοπός αγιάζει
τα μέσα». Αρκεί δηλαδή ο σκοπός
να είναι καλός, ηθικός (πχ αντίσταση στα μνημόνια, αποτροπή της ανθρωπιστικής
κρίσης) για να δικαιολογηθεί η χρήση και των πιο ιδιοτελών μέσων, σαν αυτά που
περιέγραψα παραπάνω, για την επίτευξή του. Ποια είναι όμως αυτή η ηθική που
μπορεί να μας πει πότε και σε ποιο βαθμό ένας καλός σκοπός δικαιολογεί ανήθικα
μέσα (M. Weber); Η χρήση μη έντιμων μέσων δεν διαφθείρει τον ηθικό σκοπό; Τα μέσα
(στρατόπεδα συγκέντρωσης, αστυνόμευση, εξόντωση των διαφωνούνταν) που
χρησιμοποιήθηκαν για να προστατεύσουν τη σοβιετική επανάσταση από την
περικύκλωση των εχθρών της δεν έγιναν στο τέλος (σκοπός) η πραγματικότητα της
σοβιετικής ένωσης;
Χωρίς λοιπόν αναστοχασμό για τις εγγενείς
αδυναμίες του ορθολογικού προτάγματος μπορούμε να έχουμε κριτική σκέψη;
*Καθηγητής Οικονομικών στο ΤΕΙ
Ηπείρου, συγγραφέας
charisnax@yahoo.gr
