Η δίκη και ο θάνατος του ‘Σωκράτη’[1] (Μύθος και πραγματικότητα)

 

Γράφει ο Δρ. Κώστας Λάμπος

claslessdemocracy@gmail.com,

 

«Είδα τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα σαν συμπτώματα

εκφυλισμού, σαν όργανα της ελληνικής αποσύνθεσης,

σαν ψευδοέλληνες, σαν ανθέλληνες».

Φρίντριχ. Νίτσε[2],

 

«Το έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό»

Διονύσιος Σολωμός

 

Ιστορικές πηγές για έναν λαλίστατο,‘φιλόσοφο’ και μάλιστα ‘θεμελιωτή της φιλοσοφίας’,Σωκράτη, όπως τον παρουσιάζει ο Πλάτωνας δεν υπάρχουν, αλλά ούτε και για τον πραγματικό Σωκράτη υπάρχουν, πέρα από το γεγονός πως, ο Σωκράτης του μαρμαροτεχνίτη Σωφρονίσκου και της μαμής Φαιναρέτης, (490-399 π.χ.),μαρμαροτεχνίτης και ο ίδιος, έζησε τη ζωή του ως ένας κοινός, χωρίς πλούτο και αιρετά πολιτικά αξιώματα, Αθηναίος Πολίτης, με τις όποιες αρετές και τα όποια ελαττώματάτου.

Αυτός, ο πραγματικός Σωκράτης, δικάστηκε, καταδικάστηκεκαι θανατώθηκε για τα όποια υπαρκτά πολιτικά αδικήματα, για τα οποία η Ηλιαία τον έκρινε ένοχο.

Το γεγονός πως αυτός ο Σωκράτης δεν άφησε κανένα γραπτό έργο, ούτε μια αράδα που να μας λέει κάτι για τα πιστεύω του, αλλά και κανένας σύγχρονός του ιστορικόςδεν αναφέρει τίποτα γι’ αυτόν ως φιλόσοφο, δεν εμπόδισε, αλλά, μάλλον φαίνεται πως διευκόλυνε τον Πλάτωνα να αποσπάσει την ηθική και την εξουσία από την κοινωνία,για να θεμελιώσει με τους θεατρικούς μονο(δια)λόγους του,αυθαίρετα, ερήμην αλλά στο όνομα του Σωκράτη,την μεταφυσική ιδεολογία, μετατρέποντας την φιλοσοφία σε ευνούχο της τάξης του, της τάξης των ευγενών/ολιγαρχικών καθώς και της διαχρονικήςολιγαρχικής και ολοκληρωτικής εξουσίας που αναπαράγεται στην βάση της διάσπασης της κοινωνίας σε τάξεις εχθρικές και ανταγωνιζόμενες για λογαριασμό της κοινωνικής ανισότητας.

Ο ψεύτικος, ο‘πλατωνικός, ο εικονικός Σωκράτης’, ο πλατΣωκράτης, το δημιούργημα του Πλάτωνα και ‘ελέω θεού και δαιμονίων φιλόσοφος’ αποτελεί έναν κακότεχνο μύθο που, επειδή φετιχοποιεί στην μορφή ‘ο θεός είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων’, δηλαδή απενοχοποιεί την εκάστοτε καταπιεστική, αντικοινωνική και εκμεταλλευτική εξουσία, εμφυτεύτηκεέντεχνα, ως εικονική πραγματικότητα, στο συλλογικό υποσυνείδητο,με συνέπεια να λειτουργεί ως διαχρονικάψευδής και νόθα συνείδηση σε μεγάλο τμήμα της ανθρωπότητας, προκειμένου αυτό να απομακρυνθεί από την πρωταγόρεια αλήθεια, σύμφωνα με την οποία ‘ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων’. Ψευδής, αλλά δια της βίας και της παραπλάνησης, έγινε  τόσο ‘δική μας’ που είμαστε ικανοί να σκοτώσουμε ή και να σκοτωθούμε για την υποτιθέμενη αληθινότητά της.

Στην πραγματικότητα δεν δικάστηκε και θανατώθηκε ο ‘πλατωνικός Σωκράτης’,που εμφανίστηκε ως μυθιστορηματικό πρόσωπο πολλά χρόνια μετά από τον θάνατο του πραγματικού Σωκράτη και συνεπώς τα όσα περιγράφει ο Πλάτωνας περί δίκης, απολογίας και θανάτου αποτελούν κατασκευή που αφορούν στον άχρονο φανταστικό Σωκράτη του Πλάτωνα, στον πλατωνικό Σωκράτη, τον πλατΣωκράτη. Το γεγονός όμως, πως μεταξύ των δύο ουδεμία άμεση και πραγματική σχέση υπήρξε, δείχνει πως όλα αυτά αποτελούν μυθιστορία, κοινώς παραμύθι του Πλάτωνα, που ως τέτοιο δημιουργεί, εδώ και δυόμισι χιλιάδες χρόνια, ψευδείς εικόνες ζωής, νόθες συνειδήσεις, που εσκεμμένα, μεθοδικά και με δόλο εξυπηρετούν και αναπαραγόμενα αναπαράγουν, τις εκάστοτε εκμεταλλευτικές και καταπιεστικές ολιγαρχικές εξουσίες, ανισότητες, ανταγωνισμούς, καταστροφικούς πολέμους που τελικά πήραν την μορφή του σκοταδιστικού θεοκρατικού Μεσαίωνα, της σύγχρονης καπιταλιστικής βαρβαρότητας και απειλούν με την απόλυτη καταστροφή του πολιτισμού και της ζωής της ίδιας.

Έτσι αποτελεί μεγάλο μύθο ο ισχυρισμός ότι ο Σωκράτης καταδικάστηκε για τις φιλοσοφικές και τις πολιτικές ιδέες του, επειδή τάχα, παρ’ ότι ‘θεόσταλτος’, δεν πίστευε στους θεούς και απλά κατέκρινε το καθεστώς του δημοκρατικού πολιτεύματος, ονομάζοντας βλακώδη την εκλογή των αρχόντων από τους πολίτες, αλλά επειδή πίστευε και συνωμοτικά προσπαθούσε να επιβάλει την αντίληψη πως η πολιτική ως άσκηση εξουσίας δεν είναι υπόθεση γνώσης ή άγνοιας των πολλών, αλλά της θείας πρόνοιας αποκλειστικοί φορείς της οποίας φέρονταινα είναι οι ‘ευγενείς’ολιγαρχικοί ως κατ’ ανάγκην επαγγελματίες πολιτικοί, γιατί διαφορετικά θα κυβερνηθούν ‘δημοκρατικά από τους κατωτέρους τους’.

Ο πραγματικός Σωκράτης, όπως συνάγεται από τις ελάχιστες πηγές, συμμετείχε μεταξύ πολλών άλλων, ως ενεργός οπαδός,σε έναν κλειστό συνωμοτικό κύκλο ‘ευγενών’ορκισμένων εχθρών της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και καταδικάστηκε γιατί συνέπραξε με τους ολιγαρχικούς που την κατέλυσαν δυό φορές, με επικεφαλής τον Κριτία και τον Χαρμίδη, που ήταν θείοι του Πλάτωνα,αλλά και τον Αλκιβιάδη, τον Νικία, τον Λάχη και άλλους.

Οι εκ των υστέρων υποτιθέμενοι ‘μαθητές του Σωκράτη’, αφού τον ‘αγιοποίησαν’, για λόγους ιδεολογικοπολιτικούς προφανώς, αφιέρωσαν, κύρια μετά τον θάνατό του, την ζωή τους στην καταστροφή της Αθήνας και πήραν ενεργό μέρος σε πολλές προσπάθειες ανατροπής της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Θεωρητικός εκφραστής και ιδεολογικός καθοδηγητής αυτής της συνομωσίας ήταν, σύμφωνα με όλες τις πηγές και τις ενδείξεις, ο ίδιος ο Πλάτωνας, πράγμα που με τις πολλές παράνομες ενέργειες τού ίδιου, των πλατωνιστών και των εκάστοτε εξουσιαστών, έμεινε μέχρι σήμερα, για πολλούς λόγους, ανομολόγητο και γι’ αυτό αποτέλεσε διαχρονικά την μαύρη σελίδα στην ιστορία της φιλοσοφίας, της δημοκρατίας και της αρχαίας Ελλάδας.

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, ξεκίνησε με τις μεταρρυθμίσεις του μυθικού Θησέα,γύρω στο 1000 π.χ., ο οποίος δρασκέλισεδυναμικά από την αγριότητα και την προϊστορία στην ιστορία και στον πολιτισμό, θεσμοθετώντας για πρώτη φορά την ανοιχτή δημοκρατική κοινωνία των Πολιτών καταργώντας τις κοινωνίες των γενών και των φυλών. Αυτή η δημοκρατική τομή ολοκληρώθηκε σταδιακά και συνεχώς εξελισσόμενη κορυφώθηκε για εκατόν σαράντα συνεχή χρόνια, από το 462 της παλιάς χρονολόγησης (π. χ.), μέχρι το 322 π. χ., που ονομάστηκαν ‘Χρυσός Αιώνας’ και έλαμψε από το 461 π. χ., μέχρι το 429 π. χ., περίοδος που καταγράφτηκε στην ιστορία ως ‘Εποχή του Περικλή’. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία γνώρισε μόνο δύο βραχύβια διαλείμματα. Την ‘Αρχή των Τετρακοσίων’ πού κατέλαβε την εξουσία με το πραξικόπημα του 411 π. χ., που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου και ανέτρεψε τη δημοκρατική κυβέρνηση της αρχαίας Αθήνας και την αντικατέστησε με μια βραχύβια ολιγαρχία και το καθεστώς των ‘Τριάκοντα Τυράννων’ που το 404 π. χ., την εγκαθίδρυσε η Σπάρτη ανατρέποντας την δημοκρατική εξουσία, για μόλις οκτώ μήνες.

Η πόλη των Αθηνών και η Αθηναϊκή Δημοκρατία προσπαθούν, πέντε χρόνια μετά την ήττα τους στον Πελοποννησιακό πόλεμο, να ανασυγκροτηθούν για να ξαναβρούν τον ξεχωριστό, μεταξύ των υπόλοιπων Ελληνικών Πόλεων, βηματισμό τους και γι’ αυτό προσπάθησαν να κλείσουν τους λογαριασμούς τους με την ολιγαρχία. Προφανώς υπ’ αυτές τις συνθήκες, ο κατά την παράδοση ολιγαρχικός, θορυβώδης υβριστής, υπονομευτής και συκοφάντης της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και μάλιστα σε συνθήκες πολέμου με την Σπάρτη, ο Σωκράτης του Σωφρονίσκου οδηγήθηκε, αρχές του 399 π. χ., στο ελεύθερο και ανεξάρτητο κοινωνικό δικαστήριο, στην Ηλιαία, από τον ποιητή Μέλητο, τον βυρσοδέψη Άνυτο και τον ρήτορα και πολιτικό Λύκωνα με την κατηγορία ότι: «Αδικεῖ Σωκράτης, οὓς μὲν ἡ πόλις νομίζει θεοὺς οὐ νομίζων, ἕτερα δὲ δαιμόνια καινὰ εἰσηγούμενος,·ἀδικεῖ δὲ καὶ τοὺς νέους διαφθείρων. Τίμημα θάνατος».

Το Δικαστήριο της Ηλιαίας, που απαρτιζόταν από 500 δικαστές οι οποίοι κληρώθηκαν από το σύνολο των άνω των 60 ετών ηλικιωμένων πολιτών, έκρινε τον Σωκράτη, με βάση τα στοιχεία που διέθετε, ένοχο με πλειοψηφία 281 έναντι 219 ψήφων. Στη δεύτερη ψηφοφορία, που αφορούσε την ποινή, η καταδίκη σε θάνατο ψηφίστηκε από 300 υπέρ έναντι 200 κατά της θανατικής καταδίκης. Η σχετικά ισχνή πλειοψηφία των καταδικαστικών ψήφων δεν δείχνει επηρεασμό των δικαστών, μάλλον το αντίθετο δείχνει, δεδομένης και της τότε ισχύουσας δικονομίας^[3], πράγμα που δικαιολογείται, αν αναλογιστεί κανείς τις συνθήκες και την κρισιμότητα των στιγμών κατά την διεξαγωγή της πραγματικής δίκης. Όμως ο Πλάτωνας, που δεν βρίσκονταν κοντά στον ‘δάσκαλό του’^[4] κατά τις τελευταίες στιγμές του, παρά τα όσα ψευδώς και με λεπτομέρεια υποστηρίζει στον Φαίδωνα, οι ολιγαρχικοί και οι ανά τον κόσμον διαχρονικοί απόγονοί τους αμφισβητούν μεθοδικά και στο διηνεκές την εγκυρότητα της καταδικαστικής απόφασης για τον ‘αθώο Σωκράτη του Σωφρονίσκου’, αποσκοπώντας στην διαχρονική αμφισβήτηση της ιδέας της άμεσης δημοκρατίας, κρύβοντας στοιχεία που θα άλλαζαν την στάση της κοινωνίας. Ας δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα που δείχνουν πώς χειραγωγείται η α-λήθεια, προκειμένου να επέλθει λήθη της πραγματικότητας, να χειραγωγηθούν οι κοινωνίες και να εκτραπεί η ιστορία από τον δρόμο της προόδου και της κοινωνικής ισότητας:

1.           Κάποιοι, καλοπροαίρετοι ή αφελείς, που αρκούνται μόνο στην ρηχή ανάγνωση των έργων του Πλάτωνα, ή σε όσα ακούνε από επαγγελματίες εξουσιοδίαιτους πλατωνιστές και έχουν ταυτιστεί ιδεολογικά με τον πλατωνισμό, φτάνουν στο σημείο να οργανώνουν, έναντι αμοιβής φυσικά, θεατρικές παραστάσεις με θέμα την ‘αυθεντική αναπαράστασητης δίκης του Σωκράτη^[5], θεωρώντας μάλιστα τους εαυτούς τους σπουδαίους υπερασπιστές του ‘αθώου Σωκράτη’, χωρίς να αντιλαμβάνονται, ή μήπως αντιλαμβάνονται, πως έτσι γίνονται κατήγοροι της ιδέας της Άμεσης Αθηναϊκής Δημοκρατίας, που ήταν και παραμένει ότι ανώτερο δημιούργησε ποτέ ο άνθρωπος σε θεσμικό επίπεδο οργάνωσης της κοινωνίας του, που περιμένει να καρπίσει ξανά στις σύγχρονες συνθήκες με υλικά τις σύγχρονες πολιτισμικές και επιστημονικοτεχνικές δυνατότητες για την ολιστική και δίκαιη ικανοποίηση των σύγχρονων αναγκών του ανθρώπου και της ανθρωπότητας.

2.           Κάποιοι άλλοι λιγότερο καλοπροαίρετοι και προφανώς από υστεροβουλία οργάνωσαν ‘σε πανεπιστήμιο των ΗΠΑ αναπαράσταση της δίκης του Σωκράτη στο πλαίσιο εκπαιδευτικών μαθημάτων, όπου και αθωώθηκε’^[6].

3.           Επίσης στο Ελληνικό Μουσείο Μελβούρνης, ‘έγινε για πρώτη φορά στην Αυστραλία, η επανάληψη της δίκης του Σωκράτη και μάλιστα από διακεκριμένους νομικούς […], μαζί με 300 πολίτες που παραβρέθηκαν στην εκδήλωση και ανέλαβαν τον ρόλο των ενόρκων, κλήθηκαν να δικάσουν εκ νέου, τον μεγάλο φιλόσοφο. […]. Στο τέλος της διαδικασίας, δικαστές και ένορκοι αθώωσαν για μια ακόμα φορά τον Σωκράτη’^[7]. Από άλλη πηγή πληροφορούμαστε πως:

4.           Στην Αθήνα και μάλιστα σε χώρο του Ιδρύματος Ωνάση, τον Μάιο του 2012, πραγματοποιήθηκε ‘νέα δίκη του Σωκράτη’, στην οποία παραβρέθηκαν 2.227 άτομα, μεταξύ των οποίων και κάποιοι ‘διακεκριμένοι’ λόρδοι, πανεπιστημιακοί καθηγητές του Δικαίου, πολιτικοί, ανώτατοι δικαστικοί και νομικοί από την Ελλάδα, την Ευρώπη και τις Ενωμένες Πολιτείες Αμερικής, που‘συγκεντρώθηκαν στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση για να επαναλάβουν την δίκη του Σωκράτη. Και σ’ αυτήν την δίκη ο Σωκράτης, αθωώθηκε»^[8], αλλά όχι και τόσο πανηγυρικά, αφού ακόμα και μετά από δυόμισι χιλιάδες χρόνια πλύσης εγκεφάλων ‘πέντε από τους δέκα δικαστές ψήφισαν υπέρ των Αθηναίων και οι άλλοι πέντε υπέρ του Σωκράτη, ενώ οι ένορκοι ψήφισαν 584 (70%) υπέρ του Σωκράτη και 282 (30%) υπέρ των Αθηναίων’^[9]. Όταν όμως τέθηκε στο ‘δικαστήριο’, στους 2.227 παράγοντες της δίκης, το ερώτημα: «Αν σας έφερναν αδιάσειστα τεκμήρια ότι ο Σωκράτης ήταν ο αρχηγός του κόμματος των ολιγαρχικών της Αθήνας που εγκαθίδρυσε την Τυραννία των τριάκοντα με 1.800 δολοφονίες σε 9 μήνες και παρέδωσε την Αθήνα στους Σπαρτιάτες, αυτό θα σας έκανε να αλλάξετε γνώμη περί της αθωότητάς του»^[10], τότε έγινε η πλήρης ανατροπή. Απάντησαν: ΝΑΙ 66% (1.470) και ΟΧΙ 34% (757), ποσοστά περίπου ίδια με αυτά της Ηλιαίας. Να σημειωθεί πως το 89%, δηλαδή οι 1.982, από τους 2.227 συμμετέχοντες δήλωσαν πως οι κατηγορίες κατά του Σωκράτη είχαν χαρακτήρα πολιτικής δίωξης. Το σημαντικότερο και εντυπωσιακότερο εύρημα, αυτής της παρωδίας δίκης, είναι πως 272, δηλαδή το 12% από τους συμμετέχοντες, θεωρούν, ακόμα και σήμερα, ότι ο πραγματικός Σωκράτης δεν δικάστηκε και καταδικάστηκε επειδή ήταν φιλόσοφος, που δεν ήταν, αλλά επειδή κατηγορήθηκε πως ‘ήταν ο πνευματικός ηγέτης των ολιγαρχικών της Αθήνας’^[11], που επιδίωκαν και πραγματοποίησαν δυό φορές την βίαιη ανατροπή της Δημοκρατίας.

Πάντως από μια πρώτη ματιά και σύγκριση των τοτινών και των τωρινών αριθμητικών στοιχείων, προκύπτει μια κοινωνική σταθερά, που πρέπει να την κρατήσουμε, σύμφωνα με την οποία διαχρονικά, και υπό στοιχειώδεις συνθήκες ελευθερίας, υπάρχει ένας κοινωνικός συσχετισμός δυνάμεων, σε αναλογία της τάξης 70% προς 30%, μεταξύ δημοκρατικών και προοδευτικών από την μια και αντιδραστικών και ολιγαρχικών δυνάμεων από την άλλη πλευρά, η οποία όμως καταλήγει στο ‘διαχρονικό δημοκρατικό παράδοξο’, όπου σχεδόν πάντα η δημοκρατική πλειοψηφία του 70% περίπου να κυβερνιέται από μια μειοψηφία του 30%.

Όμως αυτή η διαρκής, με άπειρους τρόπους και εκατομμύρια κείμενα, αναμόχλευση της δίκης και της καταδίκης του Σωκράτη του Σωφρονίσκου και η ταύτισή του με τον πλατωνικό μύθο του πλατΣωκράτη δεν είναι τυχαία, αλλά σκόπιμη, και λειτουργεί ως οξυγόνο που κρατά ζωντανό τον πλατωνισμό ως ιδεολογία της εκάστοτε εξουσίας, κάτι που πολλοί το υποψιάζονται, αλλά λίγοι τολμούν να το εκφράσουν, για ευνόητους λόγους, ταμπού της εκάστοτε εξουσίας, η οποία καλά κρατεί και καλλιεργεί τον πλατωνισμό, ως ιερό δισκοπότηρο του διαχρονικού σκοταδιστικού και εξουσιαστικού ιερατείου.

Ο Βρετανός καθηγητής της Ελληνικής ιστορίας στη Σχολή Κλασσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, Paul Cartledge, το τόλμησε και υποστηρίζει πως ‘η δίκη του Σωκράτη, ήταν νομικά άρτια και ο Σωκράτης δικαίως κρίθηκε ένοχος για ασέβεια’^[12] και μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε πως εννοούσε και για ‘συνειδητή υπονόμευση της δημοκρατίας για λογαριασμό των ολιγαρχικών εχθρών της Αθήνας’. Ο Θουκυδίδης μάλιστα πιστεύει ότι η εχθρική στάση των ευγενών και των ολιγαρχικών ενάντια στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, σε συνδυασμό με την υποστήριξή τους προς την ολιγαρχική Σπάρτη και την εχθρική Περσία που κατάληγαν σε αντιδικίες, στάσεις και συγκρούσεις που μάστιζαν την Αθήνα, αλλά και με τα δεινά που ενέσκηψαν στην πόλη μετά τον μεγάλο λοιμό, είχαν σε μεγάλο βαθμό συμβάλλει στην ήττα της Αθήνας από τη Σπάρτη.

Φαίνεται πως ο μαρμαροτεχνίτης Σωκράτης του Σωφρονίσκου ανήκε στους απολογητές ιδεολόγους των ολιγαρχικών και στους οργανωμένους ενεργούς αρνητές της Δημοκρατίας, αλλά η Αμνηστία του 403 π. χ., που προστάτευε αναδρομικά τους ολιγαρχικούς, μεταξύ των οποίων και ο Σωκράτης, από την κατηγορία της προδοσίας για την οποία πολλές φορές και από πολλούς κατηγορήθηκε, πριν από το 404-403 π. χ., και εξ’ αυτού του γεγονότος δεν μπορούσαν να του απαγγελθούν κατηγορίες για προδοτική συμπεριφορά κατά της Αθήνας και της Δημοκρατίας. Αυτός είναι προφανώς και ο λόγος για τον οποίο ο Σωκράτης κατηγορήθηκε προσχηματικά για θρησκευτική τάχα ασέβεια και διαφθορά των νέων, πρόσχημα πίσω από το οποίο κρύβονταν οι πραγματικοί πολιτικοί λόγοι της δίωξης που στοιχειοθετούνταν από ενέργειες και πράξεις ανατροπής της Δημοκρατίας.

Ορκισμένοι εχθροί της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και της Αθήνας της ίδιας υπήρξαν πολλοί ολιγαρχικοί, αλλά σε δίκη παραπέμφθηκε μόνο ο Σωκράτης του Σωφρονίσκου, προφανώς, επειδή ήταν, λόγω ‘βάναυσου επαγγέλματος’, τραχύ χαρακτήρα και εριστικής συμπεριφοράς αντιπαθής, ο πιο ανίσχυρος και ο πιο εκτεθειμένος, που δεν θα προκαλούσε κοινωνικές αντιδράσεις. Με άλλα λόγια η Αθηναϊκή Πολιτεία χρησιμοποίησε τον Σωκράτη, τον πιο αδύναμο κρίκο του κύκλου των ολιγαρχικών, ως εύκολο στόχο και ως εξιλαστήριο θύμα, για να μηνύσει στους εχθρούς της Δημοκρατίας πως ματαιοπονούν.

Οι ολιγαρχικοί αξιοποίησαν τον θάνατο του πραγματικού Σωκράτη για να συκοφαντήσουν την Δημοκρατία και ο Πλάτωνας υιοθέτησε τον Σωκράτη μετά τον θάνατο του, ως δάσκαλό του, χωρίς ωστόσο να υπάρχει κάποια αξιόπιστη ιστορική μαρτυρία για κάποιο δάσκαλο φιλόσοφο Σωκράτη. Ερήμην του, τον κατέστησε φωνή τού δημιουργού του και πρωταγωνιστή των ‘φιλοσοφικών διαλόγων του’, φορτώνοντας στο δημιούργημα του, τον δικό του ιδεαλισμό, την δική του εξουσιαστική ιδεολογία, η οποία, όπως δείχνουν τα πράγματα, ουδεμία σχέση είχε η ζωή του πλούσιου αριστοκράτη Πλάτωνα με τον ταπεινό ‘Βίο και την Πολιτεία’ του πραγματικού Σωκράτη του Σωφρονίσκου, πέρα από το γεγονός πως και οι δυό ανήκαν στο κόμμα των ολιγαρχικών και ήταν σφοδροί πολέμιοι της Δημοκρατίας.

Ένα σκόπιμο, συνειδητό και δόλιο πλατωνικό ψέμαπαρουσιάζει τον Σωκράτη να απολογείται καθηλωτικά κατά της Δημοκρατίας, αλλά και του ίδιου του δικαστηρίου που τον καταδίκασε, ενώ είναι γνωστό, πως ο πραγματικός Σωκράτης, δεν απολογήθηκε και δεν υπερασπίστηκε με κανέναν τρόπο τον εαυτό του, με το να μην εκφωνήσει καμιά απολύτως απολογία ή έστω έναν λόγο υπεράσπισης του εαυτού του, στάση που προφανώς αντιστοιχεί ακόμη και σε έναν ιδιόμορφο, πνευματώδη, ανυπότακτο σκληρά εργαζόμενο και ιδεολογικά φανατισμένο μαρμαροτεχνίτη. Όλα όσα κυκλοφορούν σχετικά με την απολογία του Σωκράτη δεν είναι παρά ‘η απολογία του Σωκράτη’ που έγραψε ο Ξενοφώντας και στη συνέχεια μια ακόμα ‘απολογία του Σωκράτη’, που έγραψε ο Πλάτωνας. Απολογία του ίδιου του Σωκράτη του Σωφρονίσκου δεν υπάρχει, προφανώς γιατί δεν έγινε. Και οι δυό υποτιθέμενες ‘απολογίες του Σωκράτη’ γράφτηκαν από δυό ορκισμένους ολιγαρχικούς και υποτιθέμενους μαθητές του, με σκοπό να τον αποκαταστήσουν και να τον καταστήσουν σύμβολο, διαχρονικό κατήγορο της Δημοκρατίας και θεωρητικό απολογητή του πολιτικού φαντασιακού της παράταξης των ολιγαρχικών. Δημιούργησαν τον ιδεολόγο και προφήτη του ιδεαλισμού και της μεταφυσικής φιλοσοφίας, όπως την αντιλαμβάνονταν ο Πλάτωνας, αλλά με κάπως διαφορετικό τρόπο ο Ξενοφώντας και γι’ αυτό, οι δυό απολογίες, είναι τόσο διαφορετικές μεταξύ τους, γεγονός που αποκαλύπτει πώς ένα δόλιο ψεύδος μπορεί με την συνδρομή όλων των έκτοτε εξουσιών και των πνευματικών μισθοφόρων τους να καταστεί μια ‘νόθα παγκόσμια αλήθεια’, πνευματικός ευνουχιστής και εργαλείο υποδούλωσης της εργαζόμενης κοινωνίας/ανθρωπότητας.

Κατασκευασμένες είναι επίσης και οι περιγραφές σκηνών περί συγκέντρωσης μαθητών του Σωκράτη στη φυλακή που με περισσή λεπτομέρεια έχουν περιγραφεί από τον Πλάτωνα, από τις οποίες όμως ο ίδιος απουσίαζε, έχουν εμπνεύσει πλατωνιστές, πλατωνίζοντες και πλατωνισμένους φιλοσοφούντες, ποιητές, μυθιστοριογράφους και ζωγράφους συνθέτοντας μια εικονική ζωή, τόσο διαφορετική από την ζωή του πραγματικού

Σωκράτη, την οποία οι περισσότεροι κάτοικοι του πλανήτη, θεωρούν πραγματική, γιατί μόνο ταριχευμένος ο πλατωνισμός μπορεί να επιβιώνει ως ζόμπι ιδεολογία της εκάστοτε εξουσίας. Κάποιοι, νεωτερικοί ακόμα και σύγχρονοι, κατηγορούν τους Αθηναίους ως αχάριστους, επειδή και μετά την καταδίκη και θανάτωση του Σωκράτη του Σωφρονίσκου συνέχισαν να ζουν κανονικά, όπως και πριν^[13], σαν να μην αντιλήφθηκαν πως ‘ο Σωκράτης θυσιάστηκε γι’ αυτούς»^[14], χωρίς ωστόσο να γνωρίζουν αν μιλάνε για τον πραγματικό Σωκράτη ή για τον εικονικό, τον μυθιστορηματικό  πλατωνικό Σωκράτη.

Φτάνουν μάλιστα στο σημείο να συγκρίνουν τον ‘πλατωνικό Σωκράτη’ με το νεότερο, άγνωστο ιστορικά, τεχνητό δημιούργημα της ρωμαϊκής εξουσίας, τον Ιησού^[15], ο οποίος, σύμφωνα με τους δημιουργούς του, γιατί και αυτός δεν άφησε τίποτα που να μαρτυρεί την ύπαρξη και το έργο του, υποτίθεται πως «θυσιάστηκε για την σωτηρία της ανθρωπότητας», η οποία όμως ακόμα και βεβαίως εξαιτίας του, δεν κατάφερε να σωθεί από τις εκάστοτε εξουσίες που κατασκευάζουν φετίχ αχυροθεούς πνευματικής και κοινωνικής υποδούλωσής της και ομνύουν στο όνομά τους. Πρόκειται, όπως γίνεται αντιληπτό, για εξουσιαστικούς μύθους σκοπιμότητας και δόλου σε βαθμό κακουργήματος και εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας, επειδή καταλήγουν μέσω των κοινωνικών ανισοτήτων σε θεσμούς, δομές, απάνθρωπους και καταστροφικούς πολέμους.

Βέβαια χωρίς την συμβολή διάφορων, ‘διάσημων’ κατά καιρούς ‘πνευματικών’ ανθρώπων, κατά κανόνα τσαρλατάνων του πλατωνικού κλίματος και πνεύματος, ο πλατωνικός μύθος δεν θα άντεχε στην βάσανο της έρευνας και στην φθορά του πανδαμάτορα χρόνου που σε όλα ρίχνει το εκτυφλωτικό του φως.

Ο Nietzsche λ. χ., που εκφράζει εναλλάξ το μίσος^[16], αλλά και τον θαυμασμό του για τον πλατΣωκράτη, υποστηρίζει, ως υποτιθέμενος αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυρας, πως «ο Σωκράτης, συνειδητά επιζητούσε τον θάνατο. Ήθελε να φαίνεται ανώτερος από κάθε φόβο κι’ από κάθε ανθρώπινη αδυναμία γιατί ήθελε να κάνει πιστευτή την θεία αποστολή του». Αυτή όμως η διατύπωση του Νίτσε, λογικά, βεβαιώνει έμμεσα τον αναγνώστη του, ότι ο Σωκράτης οδηγήθηκε στην επιλογή του θανάτου του επειδή, εντελώς παράλογα, ο Πλάτωνας του φόρτωσε την πλάνη κάποιας ‘θείας αποστολής’, με άλλα λόγια ο Νίτσε, ούτε λίγο ούτε πολύ, βγάζει τον ‘Σωκράτη του Πλάτωνα’ τρελό, γιατί αυτόν γνωρίζει από τους διαλόγους του Πλάτωνα και όχι τον πραγματικό Σωκράτη που θανατώθηκε για πολιτικά αδικήματα.

Διαβάζοντας γνωστό εγχειρίδιο φιλοσοφίας^[17], αλλά και άλλες πηγές, προειδοποιούμαστε πως θα ήταν λάθος να φανταστεί κανείς ότι οι πλατωνικοί διάλογοι αναπαριστούν σκηνές πραγματικής ζωής.Έτσι διαπιστώνουμε ότι:

1.            Ο Σωκράτης του Σωφρονίσκου υπήρξε ορκισμένος εχθρός της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και φίλος των ολιγαρχικών που δεν δίδαξε ποτέ και κανέναν συστηματικά, και μάλιστα τον ίδιον τον Πλάτωνα,στα λίγα τελευταία λίγα χρόνια που γνωρίστηκαν. Ο ίδιος δεν υπήρξε ποτέ πραγματικός μαθητής του Σωκράτη του Σωφρονίσκου, επειδή αυτός δεν ήταν παρά ένας απλός, φτωχός και προφανώς πνευματώδης μαρμαροτεχνίτης, αλλά φανατικός ολιγαρχικόςμαζί με τον υποτιθέμενο μαθητή του. Αν μάλιστα δεχτούμε πως ο Πλάτωνας, που γεννήθηκε το 423, όπως υποστηρίζουν ιστορικοί της φιλοσοφίας, και όχι το 427, τότε το 407 που φέρεται να γνωρίστηκε με τον Σωκράτη ήταν μόλις 16 ετών, οπότε, και με δεδομένο ότι ο Σωκράτης δικάστηκε τον Γενάρη του 399, το χρονικό διάστημα που απομένει σε έναν ανήλικο για να έχει μαθητεύσει στον Σωκράτη, που δεν δίδασκε, είναι μηδαμινό.

2.            Γνωρίζει, ο Πλάτωνας, πως ο πραγματικός Σωκράτης δεν έγραψε τίποτα και συνεπώς δεν άφησε κανένα έργο που να μας κάνει γνωστές τις φιλοσοφικές απόψεις του, αλλά το αποσιωπά, επειδή ακριβώς τον βολεύει να χτίσει τον χαρακτήρα και τον μύθο του.

3.            Αποφασίζει να γράψει, για το υποτιθέμενο έργο του υποτιθέμενου ‘θεμελιωτή της φιλοσοφίας Σωκράτη’, μετά τον θάνατο του Σωκράτη και χωρίς αναφορά σε καμιά απολύτως πηγή, δεδομένου ότι δεν υπήρχαν πηγές, εκτός από την κωμωδία ‘Νεφέλες’ του Αριστοφάνη.

4.            Επιλέγει να απουσιάζει ο ίδιος από τους διαλόγους του, αλλά όταν αποφασίζει να είναι παρών, τότε με ψευδώνυμο, όπως απουσιάζουν και όλοι οι υποτιθέμενοι καλεσμένοι σε αυτούς, με πρώτον και καλύτερο απόντα τον ίδιον τον Σωκράτη, αφού όλα τα έργα του Πλάτωνα γράφτηκαν μετά τον θάνατο και συνεπώς ερήμην του Σωκράτη, πράγμα που ακυρώνει την παραπλανητική προς τα πίσω αναχρονολόγησή τους σε χρόνους που δεν είχε γεννηθεί ακόμαούτε ο ίδιος ο Πλάτωνας.

5.            Επιδιώκει συστηματικά να βρίσκει τρόπο να εκφραστεί μέσω υπαρκτών αλλά απόντων ή και των φανταστικών και ανύπαρκτων προσώπων των έργων του, όπως λ. χ. ο Τίμαιος, ο Αθηναίος Ξένος που ‘εμφανίζεται’ στους Νόμους, ο Ελεάτης Ξένος που ‘συμμετέχει’ στον Σοφιστή και στον Πολιτικό, αλλά πιθανότατα και με προσωπεία άλλων, όπως λ. χ. ο Καλλικλής.

6.            Δεν μας λέει τι πραγματικά είπε ο πραγματικός Σωκράτης, αλλά εκ δόλου τον εργαλειοποιεί μετά θάνατον, τον κάνει ήρωα σειράς θεατρικών έργων στην μορφή των διαλόγων του ιδίου, του ενός και του αυτού, με τους φανταστικούς συνομιλητές του.

7.            Δημιούργησε ένα προσωπείο, τον πλατωνικό Σωκράτη, στο στόμα του οποίου βάζει ενδεχόμενα μερικά από όσα κοινά και καθημερινά έλεγε ο πραγματικός Σωκράτης κι’ αυτά προφανώς παραφρασμένα, αλλά κύρια εκφράζει τις προσωπικές του και όχι τις απόψεις του Σωκράτη, όπως γίνεται φανερό στους μελετητές του σε διάφορα έργα του, όπως η Πολιτεία, ο Φαίδων, ο Φαίδρος, το Συμπόσιο κ.λπ.

8.            Δεν παραθέτει πουθενά ο ίδιος μια ολοκληρωμένη, συνεκτική και πειστική θεωρία των Ιδεών με την έννοια της φιλοσοφικής θεωρίας που να έχει αρχή, μέση και τέλος, που να μας εκθέτει τι είναι οι Ιδέες και πώς λειτουργούν, αλλά ούτε και παραπέμπει σε πηγές που να δείχνουν ότι ο Σωκράτης πίστευε στις Ιδέες, στη θεωρία των Ιδεών. Προφανώς αυτός είναι και ο λόγος που δεν έχει αφιερώσει ούτε έναν διάλογο στη θεωρία των Ιδεών.

9.            Δείχνει να αγνοεί πως η θεωρία περί ‘αθάνατης ψυχής’ και ‘μετεμψύχωσης’ δεν αποτελεί θεωρία και μάλιστα Ιδεών, αλλά αναπόδεικτο και αφελή ισχυρισμό, πάνω στον οποίο προσπαθεί όπως-όπως να χτίσει μια άλλη θεωρία-μύθο, τον μύθο ότι ‘η γνώση είναι ανάμνηση από προηγούμενες ζωές της αθάνατης ψυχής’, η οποία υποτιθέμενη ‘αθάνατη ψυχή’ δια της υποτιθέμενης ‘μετεμψύχωσης’ μεταναστεύει από σώμα σε σώμα, όχι απαραίτητα ανθρώπινο, κουβαλάει μαζί τις μνήμες, λ. χ., φιδιών, γατών, γουρουνιών, φασιστών, γενοκτόνων, σκοταδιστών και λοιπών εγκληματιών και μακελάρηδων, λογικά ακατανόητων και επιστημονικά παντελώς αναπόδεικτων αναμνήσεων. Γνώση και ανάμνηση, όμως, χωρίς την διαρκή και μεταβαλλόμενη εμπειρία των αισθήσεων και επεξεργασία των ερεθισμάτων και πληροφοριών που μεταφέρουν από τον πραγματικό κόσμο δεν νοείται, εκτός αν αρνηθούμε την πραγματικότητα και αφεθούμε στις εξουσίες, τις ουσίες και τις ανοησίες που προκαλούν παραισθήσεις.

10.         Αδιαφορεί προκλητικά και κυνικά για τις αντιθέσεις τις αντιφάσεις και τις προκλήσεις των διάλογων του, που φτάνουν συχνά στο σημείο γελοιοποίησης των συνομιλητών του, ακόμα και του ίδιου του υποτιθέμενου δασκάλου του, όταν, στο ‘Συμπόσιο’, που γράφτηκε το 385 π. χ., δεκατέσσερα ολόκληρα χρόνια μετά τον θάνατο του Σωκράτη, τον παρουσιάζει ως παιδόφιλο και εραστή του Αλκιβιάδη^[18] και στον Μενέξενο, βάζει τον Σωκράτη να εκφέρει τον πανηγυρικό της Αθήνας υπέρ των πεσόντων, σε μια μάχη που έγινε δεκαπέντε χρόνια μετά τον θάνατο τού Σωκράτη^[19], ενώ γνώριζε πως στον πραγματικό δύσθυμο και ιδιότροπο Σωκράτη δεν άρεσαν τέτοιες ‘τιμές’ και φιοριτούρες, αλλά και οι Αθηναίοι δεν θα ανέθεταν ποτέ στον εριστικό, κακότροπο και αντιπαθή Σωκράτη να εκφωνήσει έναν τέτοιο πανηγυρικό λόγο, μιμούμενος ειρωνικά τον Περικλή.

11.         Αναιρεί την όποια αξία του ιδεαλιστικού φιλοσοφικού έργου του, όταν επιλέγει να κλείσει το πιο φιλόδοξο και πιο αντιπροσωπευτικό έργο του, την Πολιτεία, με ένα εντελώς παράλογο εφεύρημα, τον εσχατολογικό σκοταδιστικό μύθο για τον ‘γενναίο Ηρ’, που πεθαίνει στη μάχη, αλλά υποτίθεται ότι ανασταίνεται μετά από 12 μέρες για να διηγηθεί στους ανθρώπους όσα είδε στον άλλο κόσμο, όπως, λ. χ., τις υποτιθέμενες φρικτές τιμωρίες που περιμένουν τους άδικους και τις δήθεν επιβραβεύσεις των δικαίων. Την υποτιθέμενη μεταθανάτια εμπειρία του Ηρός την εξιστορεί στους συνομιλητές του ο Σωκράτης, παρεμβαίνοντας κάθε τόσο στην ιστορία και καταλήγοντας ότι ο μύθος αυτός ‘θα μπορούσε και εμάς να μας σώσει, φτάνει να τον πιστέψουμε’^[20], όπως πιθανά θα έλεγε κάποια αγράμματη και βασανισμένη γριούλα σε δύσκολους καιρούς.

12.         Συνειδητά επιλέγει να εγκαταλείψει την φιλοσοφία ως γόνιμο έδαφος καλλιέργειας των επιστημών, απόκτησης γνώσης κοινωνικής απελευθέρωσης και κοινωνικής ισότητας, για να καταλήξει η διδασκαλία του φυτώριο ευδοκίμησης σκοταδισμών, βίας και εξουσίας, όπου κάπου-κάπου εμφανίζονται τυχαία και σκόρπια κάποια όμορφα αυτοφυή πνευματικά άνθη, κράχτες που ομορφαίνουν την ασχήμια και κρύβουν τις κακοσμίες του πλατωνισμού’.

Αυτά, μεταξύ πολλών άλλων, είναι αρκετά για να χαρακτηρίσουν, πολλοί μελετητές του, τον πλατωνισμό ως την επιτομή της πιο σκοταδιστικής και εξουσιαστικής ιδεολογίας. Και να σκεφτεί κανείς ότι ο Πλάτωνας με την ιδεαλιστική φιλοσοφία του και με την εχθρότητά του εναντίον της Αθηναϊκής Δημοκρατίας έκανε άλμα προς το παρελθόν, την στιγμή ακριβώς που η Αθηναϊκή Δημοκρατία προσπαθούσε να κάνει ένα επόμενο βήμα προς ένα ακόμα καλύτερο μέλλον τόσο σε κοινωνικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο, συνδυάζοντας την αναπτυξιακή με την κοινωνική πολιτική^[21]. Οι σοφιστές, που προέρχονταν από την μεσαία τάξη, έκλωθαν όλο και αποφασιστικότερα την ιδέα της απελευθέρωσης των δούλων, της εξίσωσης ανδρών και γυναικών και της κοινωνικής ισότητας γενικά. Μάλιστα ο Γοργίας έγραψε σχετικό έργο με τίτλο. ‘Ελένης Εγκώμιο και υπέρ. Παλαμήδους Απολογία’^[22] και της αναθεώρησης των σχέσεων της Αθήνας με τους συμμάχους της^[23], αλλά και με την ανάπτυξη των δευτερογενών^[24] παραγωγικών και τριτογενών οικονομικών δραστηριοτήτων άνοιγε νέους ορίζοντες προς την κατεύθυνση της ενότητας του Ελληνισμού.

Καταλήγοντας, μετά από βαθιά και με κριτική ματιά μελέτη του έργου του ίδιου του Πλάτωνα, των πλατωνιστών και των ελάχιστων που τόλμησαν να το αμφισβητήσουν, μπορούμε να υποστηρίξουμε πως ο πλατωνισμός δεν ανέκοψε μόνο την ορμή της Άμεσης Αθηναϊκής Δημοκρατίας με τις ολιγαρχικές μέχρι απολυταρχικές ιδέες του, αλλά εμπόδισε συνειδητά και την ανάπτυξη των επιστημών με τις μεταφυσικές αερολογίες του ανοίγοντας τον δρόμο για τον θεοκρατικό Μεσαίωνα και την σύγχρονη καπιταλιστική βαρβαρότητα. Αυτή είναι η πραγματική αλήθεια, κι’ ας είναι πικρή, για όλες τις εξουσίες και τους διαχρονικούς πολιτικούς ψεύτες. Καιρός να αναζητήσουμε με πάθος την πραγματική αλήθεια, την αλήθεια της ζωής, της άδολης αγάπης, της ελευθερίας, της άμεσης δημοκρατίας, της κοινωνικής ισότητας, της ειρήνης και της ευτυχίας, κόντρα στις δυνάμεις του σκοταδισμού και στον πολιτισμό της κοινωνικής ανισότητας, του πολέμου και του θανάτου.

---

[1] Απόσπασμα από το βιβλίο μου: Ο Πλατωνισμός ως διαχρονική εξουσιαστική ιδεολογία. Μια άλλη ανάγνωση της ιστορίας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2024.

[2] Φρίντριχ. Νίτσε, Η γέννηση της τραγωδίας, ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 2009.

[3] Το δικονομικό σύστημα των Αθηνών, κατά την εποχή της δίκης του Σωκράτη, έφερε τα παρακάτω χαρακτηριστικά που αποτελούσαν εγγύηση ‘δίκαιης δίκης’:

1.         Οι δικαστές δεν ήταν επαγγελματίες δικαστές.

2.         Μετά το πέρας της ακροαματικής διαδικασίας, δεν συνέρχονταν σε διάσκεψη.

3.         Δεν κατέγραφαν αιτιολογικό της απόφασής τους.

4.         Η ενδεχομένως λαθεμένη κρίση τους δεν υπόκειτο σε προσβολή με οποιοδήποτε ένδικο μέσον ενώπιον ανώτερου δικαστηρίου.

5.         Οι δικαστές ήταν πάρα πολλοί (501), έτσι που να συγκροτούν όντως ένα μεγάλο, αντιπροσωπευτικό και αξιόπιστο δείγμα της κοινής γνώμης.

6.         Κληρώνονταν την τελευταία στιγμή πριν από τη δίκη και εισέρχονταν αμέσως στο χώρο του δικαστηρίου, κι έτσι κανένας δεν μπορούσε να τους πλησιάσει και να τους επηρεάσει.

7.         Περιορίζονταν μόνο στο να ψηφίσουν, και μάλιστα στο πλαίσιο μυστικής ψηφοφορίας, έτσι που ήταν αδύνατο να μείνουν εκτεθειμένοι σε αντεκδικήσεις, αφού ήταν αδύνατο να βρεθεί τι είχε ψηφίσει καθένας τους.

8.         Με το να μην αιτιολογούν τη μυστική ψήφο τους είχαν ευρύτατα περιθώρια να κρίνουν με μέτρο τις αρχές της επιείκειας, στις οποίες ασφαλώς τους παρακινούσαν οι συναισθηματικές φορτίσεις που τους προκαλούσαν οι εκάστοτε κατηγορούμενοι, καθώς προσέρχονταν συνοδευόμενοι από τις γυναίκες και τα μικρά παιδιά τους. Με άλλα λόγια, οι δικαστές της Ηλιαίας ήταν κατά κανόνα αθωωτικοί, όμοια όπως κατά κανόνα είναι αθωωτικοί στην εποχή μας και οι ένορκοι, ιδίως όπως ήταν, όταν συγκροτούσαν το αμιγές ορκωτό κακουργοδικείο·και

9.         Οι διάδικοι, και ιδίως ο κατηγορούμενος, είχαν απεριόριστη ελευθερία λόγου, μέσα στον ίσο χρόνο που τους παρέχονταν, με μέτρο την κλεψύδρα (περίπου τρεις ώρες κάθε διάδικη πλευρά). Μπορούσαν να χλευάζουν ή και να καθυβρίζουν τους δικαστές, δίχως εκείνοι να έχουν εξουσία να τους διακόψουν. Μπορούσαν να υποβάλλουν ερωτήσεις στον αντίδικο, στους συνηγόρους του ή στους μάρτυρες, δίχως το δικαστήριο να έχει εξουσία ν’ απαγορεύσει κάποια ενοχλητική ερώτηση ως άσχετη. Εξάλλου, ενώ οι διάδικοι είχαν δικαίωμα ν’ απευθύνουν ερωτήσεις μεταξύ τους, αντιθέτως οι δικαστές δεν είχαν εξουσία να υποβάλλουν ερωτήσεις. Περιορίζονταν στο ν’ ακούνε και να ψηφίζουν δίχως προηγούμενη διάσκεψη, όπως έκαναν και στην εκκλησία του δήμου.

[4] Brun Jean, Σωκράτης, Ι. Ζαχαρόπουλος…, ο. π.

[5]Δανιήλ Ανθούλα, Αναπαράσταση της Δίκης του Σωκράτη στα Αρχαία Ελληνικά, https://www.fractalart.gr/diki-sokrati-archaia-ellinika/

[6]Καραμανώλη Εύα, Ο Άρειος Πάγος αποφάνθηκε για τον Σωκράτη, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 22.11.2010.

[7]Κατσαρέλη Σοφία, «Από το 399 π.Χ. στο 2015: Αθώος ο Σωκράτης στην επανάληψη της δίκης του», https://www.news247.gr/kosmos/apo-to-399-p-x-sto-2015-athoos-o-sokratis-stin-epanalipsi-tis-dikis-tou/

[8]Ανώνυμο, Η Δίκη του Σωκράτη, https://www.onassis.org/el/whats-on/new-trial-socrates

[9] Ό. π.

[10] Ό. π., 5^η ερώτηση.

[11] Ό. π.

[12]Cartledge Paul, Ancient Greek Political Thought in Practice, Cambridge University Press, Publication, 2012 (Online) and 2009 (Print), αναφέρεται στο: Παπαγιαννίδου Μαίρη, Ο Σωκράτης ήταν πράγματι ένοχος, ΤΟ ΒΗΜΑ 14.06.2009.

[13] «Το πιο τρομερό στο θάνατο του Σωκράτη είναι ότι η Αθήνα εξακολούθησε τον δρόμο της σαν να μην συνέβη τίποτε». Tovar Antonio, Llorente Vida de Sócrates, Revista de Occidente, Madrid 1947.

[14] Brun Jean, Σωκράτης, Ι. Ζαχαρόπουλος…, ο. π., σελ. 121.

[15] Βλέπε αναλυτικά, Λάμπος Κώστας, Θεός και Κεφάλαιο. Δοκίμιο για την σχέση μεταξύ θρησκείας και εξουσίας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2015, σελ. 221 κ. επ.

[16] Ο καθηγητής φιλοσοφίας Κυριάκος Κατσιμάνης κατέγραψε δέκα απαξιωτικές κατηγορίες του Νίτσε εναντίον του Σωκράτη, όπως μας τον παρουσιάζει ο Πλάτωνας: «1. Αυτοδίδακτος και απαίδευτος πληβείος. 2. Τέρας στη μορφή, τέρας στην ψυχή, 3. Ενσαρκωτής της παρακμής και της διαστροφής των αξιών. 4. Ψευδοελληνικός και ανθελληνικός. 5. Εχθρός και καταστροφέας της τραγωδίας. 6. Ακραίος ορθολογιστής και εχθρός του ενστίκτου. 7. Εισηγητής και θιασώτης μιας αλλόκοτης εξίσωσης: λογικό = αρετή = ευτυχία. 8. Αποτυχημένος αναμορφωτής του δημόσιου ήθους. 9. Συνειδητός αρνητής της ζωής. 10. Διαφθορέας του Πλάτωνα», Κατσιμάνης Κυριάκος Σ., Η γραφή του Νίτσε κατά Σωκράτη. Kαταγγελτικός λόγος και κριτικός αντίλογος, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, Αθήνα 2022, σελ. 39.

[17]Κάλφας Βασίλης και Ζωγραφίδης Γιώργος, Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι, ΙΔΡΥΜΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗ, Θεσσαλονίκη 2011.

[18]Πλάτων, Συμπόσιο. Ή περί έρωτος, Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, Αθήνα 2007.

[19]Πλάτων, Μενέξενος, Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, Αθήνα 2007, 240a-241e

[20] Πλάτων, Πολιτεία, 613e-621d

[21] «Στην εποχή που το αθηναϊκό κράτος ήταν ισχυρό, βοηθούσε τον φτωχό πολίτη. Η διαφορά της περιουσίας εξαλειφόταν ως έναν βαθμό από την κρατική εξουσία. Οι φτωχοί ενισχύονταν, οι πλούσιοι υποβάλλονταν σε διάφορες λειτουργίες, στην πληρωμή μεγάλων φόρων, στην χορήγηση αναγκαστικών δανείων κ.λπ. Όμως όταν το κύρος της Πόλης υποσκάφτηκε η διαφορά μεταξύ των περιουσιών μεγάλωσε απεριόριστα», Ινστιτούτο Ιστορίας Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας…, ό. π., σελ. 370.

[22] Dherbey Gilbert Romeyer, Οι σοφιστές…, ό. π., σελ. 5.

[23] «Ο Γοργίας κάλεσε όλους τους Έλληνες, με λόγο που εκφώνησε το 392 π. χ., στην Ολυμπία, εισάγοντας την ιδέα του Πανελληνισμού, να ενώσουν τις δυνάμεις τους εναντίον των Βαρβάρων», ό. π., σελ. 42.

[24] Από τον Λυσία γίνεται αναφορά για την ύπαρξη και λειτουργία βιοτεχνικής μονάδας στην Αθήνα που κατασκεύαζε ασπίδες και απασχολούσε 200 και πλέον εργάτες. Αντίστοιχες αναφορές για βιοτεχνίες με πολλούς εργαζόμενους στην αρχαία Αθήνα, συναντάμε συχνά στην αρχαία Ελληνική Γραμματεία.