Η Κούβα φάρος αξιοπρέπειας και ελπιδοφόρας αναζήτησης

 

                                                                   «Θέλει αρετή και τόλμη η Ελευθερία» (Ανδρέας Κάλβος)

Γιάννης Τόλιος, διδάκτωρ οικονομικών

Εισαγωγή

Την τελευταία βδομάδα του Γενάρη ’23, βρέθηκα στην Αβάνα Κούβας. Είχα πρόσκληση συμμετοχής σε Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο με θέμα: «Παγκόσμια Ισορροπία», που είχε μεγάλη συμμετοχή επιστημόνων από δεκάδες χώρες του κόσμου. Ήταν μια ευκαιρία να γνωρίσω από κοντά τη σημερινή Κούβα - όσο μπορεί να το πει κανείς για διάστημα μερικών ημερών - τόσο από τουριστική, όσο και από κοινωνική-πολιτική άποψη. Δεν θα επεκταθώ ιδιαίτερα στο τουριστικό σκέλος, αλλά κυρίως στην κοινωνικο-οικονομική κατάσταση και την προοπτική του λεγόμενου «κουβανικού σοσιαλιστικού πειράματος».!

1.Η πρώτη και η δεύτερη «ανάγνωση» της σημερινής Κούβας

Οι εικόνες που βλέπει ο επισκέπτης στην Αβάνα και κυρίως στις επαρχίες της Κούβας (βορειο-δυτικά και νοτιο-ανατολικά), είναι ασυνήθιστες και αντιφατικές, τόσο από την άποψη της τροπικής βλάστησης και του κλίματος, όσο και του ιστορικού αποτυπώματος της ισπανικής αποικιοκρατίας, μετέπειτα των ΗΠΑ και μεταγενέστερα της μετεπαναστατικής Κούβας. Αυτό που ιδιαίτερα σηματοδοτεί την ιστορική της πορεία, είναι κατ’ αρχάς το κτηριακό απόθεμα της Αβάνας και άλλων πόλεων, όπου κυριαρχεί ένας μεγάλος όγκος παλαιών διόροφων και μονόροφων σπιτιών και δίπλα μεγάλα πολυόροφα συγκροτήματα (ξενοδοχεία, κατοικίες, κά). Το κλίμα είναι τροπικό, καθώς και η βλάστηση. Η ένδυση ελαφριά με δυνατότητα να κάνεις μπάνιο στη θάλασσα μήνα Γενάρη (!), κάτι δηλ. σαν Ιούνιος στην Ελλάδα. Αυτός ίσως είναι ένας από τους λόγους, που η Κούβα πάντα ήταν και παραμένει χώρα τουριστικού προορισμού. Η ζωή έχει ιδιαίτερο χρώμα, κυρίως τα βράδια, όπου οι κουβανοί και οι κουβανές ξεδιπλώνουν με τους «λάτιν» χορούς και τη μουσική, τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της κουλτούρας και της ψυχοσύνθεσης του κουβανικού λαού.!

Για να πιάσουμε το νήμα των συντελούμενων αλλαγών και εξελίξεων στη σύγχρονη Κούβα, χρειάζεται να δούμε συνοπτικά τα βασικά γεγονότα που επέδρασαν στην οικονομική και κοινωνική της εξέλιξη τις τελευταίες δεκαετίες. Από τις αρχές δεκαετίας ’60 ως τις αρχές δεκαετίας ’90, η επαναστατική Κούβα, είχε συνδεθεί με την ΚΟΜΜΕΚΟΝ, έχοντας πολύ ευνοϊκές συναλλαγές, ιδιαίτερα με τη Σοβιετική Ένωση (πχ. πωλούσε ζάχαρη σε υψηλότερη τιμή και αγόραζε πετρέλαιο σε χαμηλότερη τιμή απ’ ότι ίσχυαν στη διεθνή αγορά). Στα 30 χρόνια γνώρισε μια γρήγορη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, με απόγειο το τέλος της δεκαετίας ’80. Με την κατάρρευση του «υπαρκτού» και τη διακοπή της σοβιετικής βοήθειας, παράλληλα με την πτώση των διεθνών τιμών ζάχαρης, η Κούβα αντιμετώπισε έντονα οικονομικά προβλήματα και αναφέρεται ως «Ειδική Περίοδος». Οι κουβανοί πέρασαν …«μαύρες μέρες» που ακόμα τις θυμούνται, μαζί με ένα ανεξέλεγκτο κύμα μετανάστευσης στις ΗΠΑ. Ιδιαίτερα αισθητές έγιναν τότε, οι συνέπειες του «οικονομικού εμπάργκο» (οικονομικός, εμπορικός και χρηματοπιστωτικός αποκλεισμός), που είχαν επιβάλλει οι ΗΠΑ από αρχές της δεκαετίας ’60 και ο οποίος εξακολουθεί να ισχύει ως σήμερα.

Σιγά-σιγά η κατάσταση άρχισε να βελτιώνεται με τα ανοίγματα που έκανε η Κούβα στο διεθνή τουρισμό, τη σύσταση εργατικών συνεταιρισμών και επέκταση της αυτό-απασχόλησης πέραν του αγροτικού τομέα. Παράλληλα με την ανάπτυξη από το 2000 επωφελών οικονομικών σχέσεων με άλλες χώρες και ιδιαίτερα με το καθεστώς Τσάβες της Βενεζουέλας (προμήθεια φθηνού πετρελαίου με αντάλλαγμα γεωργικά προϊόντα και επαγγελματικές υπηρεσίες, κυρίως ιατρικές & φάρμακα), η κατάσταση βελτιώθηκε και η οικονομία επανήλθε σε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Οι βασικές εξαγωγές της Κούβας παραμένουν, ζάχαρη, νίκελ, καπνός, ψάρι, ιατρικά προϊόντα, εσπεριδοειδή, καφές και καταρτισμένο εργατικό δυναμικό, ενώ οι εισαγωγές είναι τρόφιμα, καύσιμα, ρουχισμός και μηχανήματα. Όσο για το εξωτερικό χρέος το 2006 ήταν σχετικά χαμηλό (13 δις δολάρια, περίπου 38% του ΑΕΠ).[1] Μέχρι το 2000 η απασχόληση στον δημόσιο τομέα ήταν 76% του εργατικού δυναμικού και στον ιδιωτικό το 23% (κυρίως αυτοαπασχολούμενοι στον αγροτικό τομέα, εμπόριο, τουρισμό, βιοτεχνία, κά), ενώ το 1981 ήταν 91% και 8% αντίστοιχα.!

2.Οικονομικές μεταρρυθμίσεις με διατήρηση των επαναστατικών κατακτήσεων

Να σημειώσουμε ότι παρά τις δυσκολίες που προέκυψαν στη δεκαετία ’90, μετά την πτώση του «υπαρκτού», η Κούβα διατήρησε τις «επαναστατικές της κατακτήσεις». Δηλαδή την παροχή δωρεάν υπηρεσιών υγείας για όλο τον πληθυσμό, τη δωρεάν παιδεία, προγράμματα στήριξης των πλέον αδύναμων, εξασφάλιση κατοικίας σε όλους, χαμηλού κόστους υπηρεσίες κοινής ωφέλειας και πάνω απ’ όλα πλήρης απασχόληση. Από το 2008, όταν πρόεδρος έγινε ο Ραούλ Κάστρο, αδερφός του εμβληματικού ηγέτη Φιντέλ Κάστρο, οι διαδικασίες οικονομικών μεταρρυθμίσεων επιταχύνθηκαν. Το 2010 ο Φιντέλ παραδέχτηκε ότι το κουβανικό μοντέλο, που βασιζόταν στο παλιό σοβιετικό συγκεντρωτικό μοντέλο σχεδιασμού, δεν ήταν πλέον βιώσιμο. Οι αδελφοί Κάστρο ενθάρρυναν την ανάπτυξη μιας παραλλαγής του σοσιαλισμού, όπου το κράτος θα παίζει πάντα ενεργό ρόλο στην οικονομία, αλλά σαφώς μειωμένο, ενώ ο ιδιωτικός τομέας, με τη δημιουργία συνεταιρισμών και ατομικών επιχειρήσεων και αυτοαπασχολούμενων, θα ενισχυόταν σημαντικά.[2]

Για να διορθωθούν οι οικονομικές στρεβλώσεις και οι ανεπάρκειες της οικονομίας, το 6^ο Συνέδριο του Κ.Κ. Κούβας, 18 Απρίλη 2011, ενέκρινε την επέκταση του ιδιωτικού τομέα στην εσωτερική αγορά, καθώς το άνοιγμα της κουβανικής οικονομίας στις διεθνείς αγορές. Η βασική λίστα αλλαγών αφορούσε[3] την έγκριση 201 επιχειρηματικών αδειών σε διάφορους τομείς, καθώς μίσθωση κρατικής γης σε κατοίκους για συμπληρωματική αγροτική παραγωγή και ενίσχυση της διατροφικής αυτάρκειας. Χορήγηση επίσης κινήτρων αυτοαπασχόλησης, σύσταση μη αγροτικών συνεταιρισμών, νομιμοποίηση της πώλησης ιδιωτικής ιδιοκτησίας κατοικιών και αυτοκινήτων, μεγαλύτερη αυτονομία στις κρατικές επιχειρήσεις και σταδιακός περιορισμός των ειδών προμήθειας με δελτίο, γνωστού ως «Βιβλιαρίου Προμηθειών» (libreta), σε βασικά μόνο είδη ως ένα ποσό (ρύζι, λάδι, ζάχαρη, σπίρτα, κά) για στήριξη του φτωχότερου πληθυσμού. Τέλος δυνατότητα ενοικίασης κρατικών επιχειρήσεων (και κρατικών εστιατορίων) σε αυτοαπασχολούμενους, κά.  Μετά τις μεταρρυθμίσεις, πάνω από 150.000 αγρότες άρχισαν να μισθώνουν γη από την κυβέρνηση για επί πλέον παραγωγή, κρατώντας το 80% των εσόδων και το υπόλοιπο απέδιδαν στο κράτος.

Οι νέες οικονομικές μεταρρυθμίσεις του 2011, δημιούργησαν σημαντικές αλλαγές στο οικονομικό σύστημα, το οποίο ονομάστηκε «Νέα Κουβανική Οικονομία». Μέσα σε ένα χρόνο περισσότεροι από 400.000 Κουβανοί είχαν εγγραφεί να γίνουν αυτοαπασχολούμενοι που πήραν το όνομα «cuentapropistas». Μέχρι το 2012 η κυβέρνηση απαρίθμησε 181 οικονομικές δραστηριότητες που δεν ήταν πλέον υπό δημόσιο έλεγχό, όπως πχ. οδηγοί ταξί, οικοδόμοι, καταστηματάρχες κά. Τέθηκε στόχος ο σταδιακός περιορισμός του κρατικού τομέα στην οικονομία, από 76% που ήταν το 2000 στο 65% τα επόμενα χρόνια. Η εκχώρηση σημαντικού μέρους της γεωργικής και της μεταπρατικής δραστηριότητας σε ιδιώτες και συνεταιρισμούς, συνοδεύτηκε και από κίνητρα δημιουργίας μικρών ιδιωτικών επιχειρήσεων. Τον Φεβρουάριο 2021, το κουβανικό υπουργικό συμβούλιο ενέκρινε ιδιωτικές πρωτοβουλίες σε περισσότερα από 1800 επαγγέλματα.[4]

Επίσης το Σεπτέμβριο 2013, ο Ραούλ Κάστρο, με ειδικό Νόμο επέτρεψε τη δημιουργία «Ειδικής Αναπτυξιακής Ζώνης-ΕΑΖ» στο λιμάνι της πόλης Μαριέλ.[5] Η επιδίωξη της «ΕΑΖ» είναι για προσέλκυση εθνικών και ξένων επενδυτών, με τη δημιουργία απαραίτητης υποδομής την για παραγωγική ανάπτυξη και στόχο την αύξηση των εξαγωγών και υποκατάσταση εισαγωγών, καθώς να ευνοηθεί η μεταφορά τεχνολογίας και διευθυντικών ικανοτήτων, η δημιουργία νέων πηγών απασχόλησης και μακροπρόθεσμης χρηματοδότησης και επίτευξης υψηλών επιπέδων αποτελεσματικότητας. Επίσης με βάση το κουβανικό σύνταγμα παραχωρήθηκε η δυνατότητα «άμεσων ξένων επενδύσεων-ΑΞΕ»,[6] ως σημαντική και αναγκαία πηγή για ανάπτυξη της χώρας, προσφέροντας κίνητρα και νομική ασφάλεια στους επενδυτές, προστατεύοντας παράλληλα την εθνική κυριαρχία, την προστασία του περιβάλλοντος και την ορθολογική χρήση των φυσικών πόρων.  Ως τον Δεκέμβρη του 2018 αναφέρονται 525 τέτοια έργα στην Κούβα.[7]

Σημαντικές αλλαγές επίσης έγιναν στο τραπεζικό σύστημα, όπου οι κουβανικές τράπεζες, εκτός από δάνεια σε αγροτικούς συνεταιρισμούς, άρχισαν από το 2011 να χορηγούν δάνεια σε ιδιώτες για επιχειρηματικούς και άλλους σκοπούς.[8] Στις 22 Οκτώβρη 2013, η κυβέρνηση ανακοίνωσε την πρόθεσή της να τερματίσει το σύστημα του διπλού νομίσματος, το οποίο τελικά από αρχές 2021 σταμάτησε να εκδίδεται το «μετατρέψιμο πέσο» και από τέλος 2021 η κυκλοφορία του. Στις αρχές του 2023 η συναλλαγματική ισοτιμία του πέσος ήταν γύρω στα 125-140 πέσο ανά δολάριο. Ο νόμος για τις μεταρρυθμίσεις των κρατικών επιχειρήσεων (Δεκέμβρης 2014), έδωσε μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων στη χρηματοδότηση και ανάπτυξη τους. Ωστόσο παρά τα ανοίγματα στη λεγόμενη «οικονομία της αγοράς», η Κούβα διατηρεί υπό εθνικό έλεγχο στις βασικές εταιρείες του βιομηχανικού τομέα και της παροχής βασικών υπηρεσιών κοινής ωφέλειας (νερό, ρεύμα, τηλέφωνα, συγκοινωνίες, κά), καθώς και βασικές υπηρεσίες διασφάλισης θεμελιωδών κοινωνικών αγαθών (εκπαίδευση, υγεία, πρόνοια, κλπ).

3.Οικονομικές κυρώσεις την Κούβα και ρυθμίσεις στο δημόσιο χρέος

Από τις αρχές της δεκαετίας ’60, οι ΗΠΑ εφαρμόζουν σύστημα οικονομικών κυρώσεων, το λεγόμενο «εμπάργκο», με τη παρεμπόδιση εμπορικών και χρηματοπιστωτικών συναλλαγών ως και τη διακοπή διπλωματικών σχέσεων για μεγάλο χρονικό διάστημα με την Κούβα. Κύριος στόχος ήταν η δημιουργία οικονομικών προβλημάτων για αποδυνάμωση της και την ακύρωση του σοσιαλιστικού εγχειρήματος. Η επιβολή «εμπάργκο» είναι μια άκρως αντιδραστική και επιθετική πολιτική, εκδήλωση της ιμπεριαλιστικής συμπεριφοράς των ΗΠΑ στο διεθνή χώρο. Το οικονομικό κόστος όλων αυτών των κυρώσεων, στα 60 χρόνια εφαρμογής του, σύμφωνα με δήλωση του κουβανού υπουργού Εξωτερικών, Μπρούνο Ροντρίγκες Παρίλα, ξεπερνά τα 154 δις δολάρια, ενώ επί κυβέρνησης Τζον Μπάιντεν, υπολογίζονται σε 6,3 δις δολάρια ή 454 εκατομμύρια δολάρια την ημέρα.[9] Η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ έχει από το 1992 καταδικάσει το «εμπάργκο», τονίζοντας ότι πρόκειται για ωμή παραβίαση του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και του Διεθνούς Δικαίου και με συντριπτική πλειοψηφία έχει ζητήσει επανειλημμένα την άμεση άρση του. Προέκταση του οικονομικού κόστους του εμπάργκο, είναι το «κοινωνικό κόστος» το οποίο συνδέεται με τη στέρηση αγαθών, φαρμακευτικού υλικού και άλλων ειδών, που πλήττουν το λαό και την οικονομία της Κούβας.

Παρ’ όλα αυτά το «εμπάργκο» δεν μπόρεσε να γονατίσει το λαό της, ούτε να ακυρώσει τις ριζοσπαστικές αλλαγές που προωθεί, οι οποίες έχουν ως άξονα τις αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης, εθνικής και λαϊκής κυριαρχίας, ισότιμης συνεργασίας και αλληλεγγύης μεταξύ χωρών και λαών και όραμα μια ανώτερη σοσιαλιστική κοινωνία. Τα 60 χρόνια επιβολής του «εμπάργκο», θα μπορούσαν από μια άποψη να χαρακτηριστούν, ως «τίτλος τιμής» για τον κουβανικό λαό, που αντιστέκεται υπερήφανα στις πιέσεις των ΗΠΑ και αποτελεί «φωτεινό φάρο» που εμπνέει τους αγώνες των λαών που αγωνίζονται για κατάργηση των δεσμών εξάρτησης και υποταγής στα ιμπεριαλιστικά κέντρα. Το παράδειγμα του κουβανικού λαού αποτελεί παράδειγμα που γεμίζει ελπίδα και αισιοδοξία, ότι η λεγόμενη «ΤΙΝΑ-There is not alternative», δεν αποτελεί μονόδρομο και ότι υπάρχει η δυνατότητα μιας άλλης πολιτικής που θα δίνει ελπιδοφόρα προοπτική σε κάθε χώρα και λαό, μαζί και στον ελληνικό λαό.[10]

Ανάμεσα στις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπισε η Κούβα, λόγω «εμπάργκο» και έκτακτων γεγονότων (κατάρρευση ‘υπαρκτού’, ενεργειακή κρίση, κά), ήταν και το δημόσιο χρέος. Παρ’ ότι το ύψος του σε ποσοστό του ΑΕΠ, δεν ήταν υψηλό σε σχέση με υπερχρεωμένες χώρες (το 2012 ήταν 35% του ΑΕΠ, ενώ της Ελλάδας το 2010 πριν τα Μνημόνια, ήταν 130% του ΑΕΠ). Ωστόσο η Κούβα πέτυχε ευνοϊκές ρυθμίσεις που συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό να ανακάμψει οικονομικά. Ειδικότερα το 2011 η Κίνα διέγραψε 6 δις δολάρια χρέη,[11] ενώ το 2014 με απόφαση του Ρώσου πρόεδρου Πούτιν, διεγράφη το 90% του χρέους.! Η διαγραφή ανήλθε 32  δις δολάρια και το υπόλοιπο 3,2 δις εξόφληση σε δέκα χρόνια.[12] Επίσης το 2015 η Κούβα κατόπιν διαπραγματεύσεων με τα 14 μέλη της λεγόμενης «Λέσχης Παρισιού» (Αυστρία, Αυστραλία, Βέλγιο, Καναδάς, Δανία, Φινλανδία, Γαλλία, Ιταλία, Ιαπωνία, Ισπανία, Σουηδία, Ελβετία, Ολλανδία και Αγγλία), συμφώνησαν στη διαγραφή 8,5 δις από τα 11,1 δις δολάρια χρέους (κυρίως παραίτηση από τόκους, χρεώσεις υπηρεσιών και κυρώσεις), ενώ η πληρωμή των υπολοίπων 2,6 δις σε 18 χρόνια με ετήσιες πληρωμές. Τέλος το 2018, το Βιετνάμ διέγραψε ένα σχετικά μικρό υφιστάμενο χρέος ύψους 143,7 εκατ. δολάρια.! Όλες αυτές οι ρυθμίσεις, ασφαλώς βοήθησαν στην οικονομική ανάκαμψη και στήριξης του κοινωνικού της μοντέλου.

4.Τελικά τι είδους «οικονομικό μοντέλο» ακολουθεί η Κούβα;

Ένα ερώτημα που προκύπτει μετά από όλα αυτά, είναι τι είδους «οικονομικό μοντέλο» ακολουθεί η Κούβα; Πολλοί μιλούν για «οικονομία της αγοράς» και εννοούν «καπιταλιστική αγορά», ενώ άλλοι για «σοσιαλισμό της αγοράς», κοκ. Η «οικονομία της αγοράς», δεν πρέπει να ταυτίζεται με την καπιταλιστική οικονομία της αγοράς. Η «αγορά» είναι γενικά αποτέλεσμα της εμπορευματικής παραγωγής και ανταλλαγής προϊόντων και της δημιουργίας ολόκληρου «δέντρου» εμπορευματο-χρηματικών σχέσεων, που έχουν ως βάση το «νόμο της αξίας».[13] Οι ατομικές επιχειρήσεις αυτοαπασχολουμένων, ακόμα και οι μικρές επιχειρήσεις με λίγους εργαζόμενους-μισθωτούς δεν είναι καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Οι τελευταίες αποκτούν καπιταλιστικό χαρακτήρα όταν η παραγόμενη υπεραξία και τελικά το κέρδος που παράγουν, επιτρέπει στον ιδιοκτήτη να περάσει αποκλειστικά στη σφαίρα διεύθυνσης της επιχείρησης. Βέβαια οι ΜΜ-Επιχειρήσεις που απασχολούν μισθωτούς, έχουν «εν δυνάμει» την τάση να μετατραπούν σε καπιταλιστικές επιχειρήσεις και ορισμένες απ’ αυτές καταφέρουν να γίνουν μεγάλες, καθώς και πολύ μεγάλες. Εδώ ακριβώς τίθεται το θέμα του ελέγχου των ορίων τους.!

Ωστόσο στην Κούβα, σε συνθήκες κυριαρχίας των κρατικών επιχειρήσεων στην οικονομία, η ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων από συνεταιρισμένους εργαζόμενους και αγρότες, από αυτοαπασχολούμενους, ατομικούς επιχειρηματίες, ελεύθερους επαγγελματίες και ΜΜ-Επιχειρήσεις, με την εφαρμογή κρατικών ρυθμίσεων και έλεγχο των όρων λειτουργίας τους, δεν αναιρούν αλλά ενισχύουν την προσπάθεια σοσιαλιστικών μετασχηματισμών, που τα πλεονεκτήματα τους φαίνονται στο κοινωνικό πεδίο. Από κοινωνική-ταξική άποψη, αυτό το «πολύχρωμο» μικροαστικό στρώμα απασχολουμένων, παρά τις διαφορές τους, αποτελούν μαζί με τους εργαζόμενους στο δημόσιο τομέα, τμήμα των λαϊκών δυνάμεων, που δυνητικά μπορούν να εκφράζονται πολιτικά μέσα από ένα Κόμμα ή ένα Πολιτικό Μέτωπο, που έχει αντικαπιταλιστικό πρόγραμμα και σοσιαλιστικό όραμα, δίνοντας ελπιδοφόρα προοπτική στη χώρα και στην αναζήτηση ενός σύγχρονου δρόμου προς το «ιστορικά αναγκαίο», δηλ. προς μια ανώτερη κοινωνία.!

Ήδη εδώ και δεκαετίες στην αγροτικό τομέα, υπήρχαν πάνω από 100.000 αγρότες, ατομικοί και σε αγροτικούς συνεταιρισμούς, ενώ χιλιάδες εργαζόμενοι εκτός αγροτικού τομέα, έχουν δημιουργήσει παραγωγικούς και άλλους συνεταιρισμούς που άρχισαν να λειτουργούν το 2012. Παράλληλα επεκτάθηκε η αυτοαπασχόληση σε διάφορους τομείς. Μέσα σε μια δεκαετία οι διάφορες κατηγορίες εργαζόμενων, εκτός δημόσιου τομέα, ξεπέρασε τα 600.000 άτομα, περίπου το 13% του εργατικού δυναμικού.[14] Σε αντίθεση με την Κίνα και το Βιετνάμ, χώρες όπου κυβερνά το Κ.Κ., η Κούβα κάνει αργά και πολύ προσεκτικά βήματα στην εφαρμογή αγορακεντρικών μεταρρυθμίσεων, διατηρώντας το δημόσιο έλεγχο στους βασικούς τομείς και στους μοχλούς ρύθμισης της οικονομικής δραστηριότητας (κρατικές επιχειρήσεις, φορολογικές και πιστωτικές ρυθμίσεις, δημόσιες επενδύσεις, κά). Στο διάστημα 2010-2015, η αύξηση του ΑΕΠ ήταν κατά μέσο όρο 2,8%, ενώ στην πορεία, κυρίως λόγω των νέων κυρώσεων που επέβαλε η κυβέρνηση Τράμπ (στην Κούβα και σε κράτη μαζί και φυσικά πρόσωπα που έχουν οικονομικές σχέσεις με Κούβα), κινήθηκε με χαμηλότερους ρυθμούς, ενώ στην πανδημία είχε σημαντική πτώση για να εμφανίσει και πάλι άνοδο τον τελευταίο χρόνο.[15] Το 2019, η Κούβα κατέλαβε την 70η θέση στις 189 χώρες στον κόσμο, στον «Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης» του ΟΗΕ στην κατηγορία της υψηλής ανθρώπινης ανάπτυξης.[16]

Ο Ραουλ Κάστρο, πολλές φορές μετά την ανακοίνωση των οικονομικών αλλαγών, επισήμανε ότι «στόχος των μεταρρυθμίσεων είναι η βελτίωση του σοσιαλιστικού μοντέλου της Κούβας», απορρίπτοντας τις ερμηνείες, ότι οι αλλαγές αυτές είναι αντίστοιχες µε εκείνες που έχουν γίνει στην Κίνα και Βιετνάμ, παρ’ ότι έχουν ομοιότητες. Επίσης έκανε σαφές, ότι ο κρατικός τομέας διατηρεί το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής δραστηριότητας και θα συνεχίσει να αποτελεί τη βάση της εθνικής οικονομίας και του κοινωνικοοικονομικού συστήματος, ενώ η ιδιωτική επιχειρηματικότητα θα αναπτυχθεί σε ένα καλά προσδιορισμένο πλαίσιο και θα αποτελεί συμπληρωματικό στοιχείο της οικονομίας της χώρας. 

Ειδικότερα στο 7^ο Συνέδριο του Κ.Κ. Κούβας (16.4.2016) τόνισε: «Επαναβεβαιώνουμε τη σοσιαλιστική αρχή της κυριαρχίας της παλλαϊκής ιδιοκτησίας πάνω στα βασικά μέσα παραγωγής…. Στην σοσιαλιστική και κυρίαρχη Κούβα η παλλαϊκή ιδιοκτησία στα βασικά μέσα παραγωγής είναι και θα εξακολουθήσει να είναι η κύρια μορφή της εθνικής οικονομίας και του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος και γι' αυτό αποτελεί τη βάση της πραγματικής εξουσίας των εργαζομένων». Αναφερόμενος στις ανησυχίες που εκφράστηκαν στην προσυνεδριακή συζήτηση για την καπιταλιστική παλινόρθωση, ξεκαθάρισε ότι, «η αναγνώριση της ύπαρξης της ατομικής ιδιοκτησίας», δεν εντάσσεται στο στόχο δημιουργίας μιας καπιταλιστικής οικονομίας και ότι «δεν θα επιτραπεί η συγκέντρωση, ούτε ιδιοκτησίας, ούτε πλούτου»…

 Επίσης τόνισε ότι, …«η εισαγωγή των κανόνων της προσφοράς και ζήτησης δεν είναι αντίθετοι με την αρχή του σχεδιασμού. Και οι δύο μπορούν να συνυπάρχουν και να αλληλοσυμπληρώνονται για το καλό της χώρας, όπως με επιτυχία φάνηκε στις διαδικασίες μεταρρύθμισης στην Κίνα και ανανέωσης στο Βιετνάμ, όπως τις χαρακτηρίζουν αυτές οι χώρες. Εμείς την ονομάσαμε επικαιροποίηση γιατί δεν πρόκειται να αλλάξουμε το βασικό στόχο της Επανάστασης. Ωστόσο, έχουν παρουσιαστεί εκδηλώσεις διαφθοράς και παρανομίες, απέναντι στις οποίες η αντιμετώπιση υπήρξε για μια ακόμα φορά ανεπαρκής και καθυστερημένη, όπως είναι η περίπτωση, για παράδειγμα, συμπεριφορών που αποφεύγουν την πληρωμή φόρων και την παράνομη άσκηση μη επιτρεπτών δραστηριοτήτων.

…»Στη σοσιαλιστική και κυρίαρχη Κούβα, η ιδιοκτησία όλου του λαού πάνω στα βασικά μέσα παραγωγής, είναι και θα εξακολουθήσει να είναι, η κύρια μορφή της εθνικής οικονομίας και του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος και επομένως αποτελεί τη βάση της πραγματικής εξουσίας των εργαζομένων. …Επομένως, η ιδιωτική επιχείρηση θα δρα σε καλά καθορισμένα όρια και θα αποτελεί ένα συμπληρωματικό στοιχείο της οικονομικής δομής της χώρας, και όλα αυτά θα πρέπει να ρυθμίζονται από το νόμο. Οι συνεταιρισμοί, η αυτοαπασχόληση και η ιδιωτική μεσαία, μικρή και μικροεπιχείρηση, δεν είναι από τη φύση τους αντισοσιαλιστικές, ούτε αντεπαναστατικές και η τεράστια πλειοψηφία αυτών που δουλεύουν εκεί είναι επαναστάτες και πατριώτες, που υπερασπίζονται τις αρχές και επωφελούνται από τις κατακτήσεις αυτής της Επανάστασης».

Ωστόσο οι μεταρρυθμίσεις, δημιουργούν αντικειμενικά συνθήκες εισοδηματικών διαφοροποιήσεων και αύξησης των ευπόρων στρωμάτων. Η συσσώρευση πλούτου τείνει να μετατραπεί σε κεφάλαιο, όταν ΜΜ-Επιχειρήσεις απασχολούν συστηματικά μισθωτούς, έχουν κέρδη που πηγή τους είναι η υπεραξία (απλήρωτη εργασία). Όσο ενισχύονται τα στρώματα αυτά, θα πιέζουν για περισσότερες αλλαγές προς την κατεύθυνση ενίσχυσης των καπιταλιστικών σχέσεων και τελικά προς την ανατροπή των σοσιαλιστικών κατακτήσεων.

Ο κίνδυνος αυτός είναι εν γνώσει της ηγεσίας του Κ.Κ. Κούβας. Ο Ραούλ Κάστρο στην ομιλία του στο 7ο Συνέδριο ξεκαθάρισε ότι, «οι νεοφιλελεύθερες συνταγές που συνηγορούν για την επιταχυμένη ιδιωτικοποίηση της κρατικής κληρονομιάς και των κοινωνικών υπηρεσιών, όπως είναι η υγεία, η παιδεία και η κοινωνική ασφάλιση, ποτέ δεν θα εφαρμοστούν στον κουβανικό σοσιαλισμό. Ακόμα και με τους οικονομικούς περιορισμούς που υπάρχουν, διατηρήθηκαν και τελειοποιήθηκαν οι κοινωνικές υπηρεσίες προς τον κουβανικό πληθυσμό στους τομείς της παιδείας, της υγείας, του πολιτισμού, του αθλητισμού και της κοινωνικής ασφάλισης. Ωστόσο, πρέπει να επιμείνουμε στην ανάγκη να βελτιώνεται συνεχώς η ποιότητά τους».

Ένας άλλος κίνδυνος που ελλοχεύει για τη λαϊκή, σοσιαλιστική εξουσία, που δεν προέρχεται από τους αυτοαπασχολούμενους και του μικροϊδιοκτήτες και την αναπαραγωγή της μικροαστικής ιδεολογίας, απορρέει από την πιθανή προσχώρηση, αρχικά οικονομικά και σε συνέχεια ιδεολογικο-πολιτικά, μέρους των κρατικών αξιωματούχων και κομματικών στελεχών, στους υποστηρικτές της καπιταλιστικής παλινόρθωσης. «Είναι εύγλωττη η εμπειρία της Κίνας όπου κομματικοί αξιωματούχοι πλούτισαν (παράνομα ή νόμιμα, δεν έχει μεγάλη σημασία) ιδιοποιούμενοι κρατικές επιχειρήσεις και κρατικό πλούτο».[17] Ισχυρό αντίδοτο σε αυτό, όπως αλλεπάλληλες φορές τονίστηκε στα τελευταία Συνέδρια του Κ.Κ. Κούβας, είναι η εμβάθυνση της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, η δυνατότητα του λαού να συμμετέχει, να αποφασίζει και να ελέγχει τις αποφάσεις. Επίσης κρίσιμο ρόλο παίζει η εσωκομματική δημοκρατία στο Κ.Κ. ώστε να διασφαλίζεται ο διαρκής έλεγχος της ηγεσίας από τα μέλη του και να αποτρέπονται φαινόμενα διαφθοράς, οικονομικής και πολιτικής προσχώρησης σε καπιταλιστικές λογικές. Πολύ σημαντικός είναι επίσης ο ρόλος που μπορούν να παίξουν τα συνδικάτα και οι κοινωνικές οργανώσεις, με κατάλληλες μορφές λαϊκής συμμετοχής, στον καθορισμό των επιλογών και τον έλεγχο υλοποίησης των αποφάσεων.

Λίγους μήνες μετά το 7^ο Συνέδριο, στις 25 Νοέμβρη 2016, πέθανε η θρυλική μορφή της κουβανικής επανάστασης, ο Φιντέλ Κάστρο. Ο αδελφός του Ραούλ, που ήταν ήδη πρόεδρος και γ.γ. του ΚΚ. Κούβας, συνέχισε την υλοποίηση των αποφάσεων του 7^ου Συνεδρίου. Ωστόσο το 2018, με δική του πρωτοβουλία αποχώρησε από πρόεδρος και τη θέση του ανέλαβε ο Μιγκέλ Ντίας-Κανέλ, μηχανολόγος-ηλεκτρολόγος, ο οποίος είχε περάσει από όλα τα στάδια της κομματικής ιεραρχίας, ως πρώην υπουργός Παιδείας και Αντιπρόεδρος του Κρατικού Συμβουλίου. Στην πρώτη του ομιλία ο Ντίας-Κανέλ στην Εθνοσυνέλευση (18.4.2018), τόνισε ότι: «Σε αυτό το Σώμα δεν υπάρχει χώρος για όσους ονειρεύονται την καπιταλιστική παλινόρθωση. Θα υπερασπιστεί την Επανάσταση και θα συνεχίσει την τελειοποίηση του σοσιαλισμού».[18]

Στο 8ο Συνέδριο, που πραγματοποιήθηκε στις 16-19 Απρίλη 2021, έγιναν ορισμένες τροποποιήσεις στο κείμενο της αντίληψης για τη διαμόρφωση του οικονομικού μοντέλου, όσο και στις κατευθυντήριες γραμμές που είχαν εγκριθεί στο 7ο Συνέδριο.[19] Ο Ραούλ Κάστρο ως γ.γ. του κόμματος, παρουσίασε στους αντιπροσώπους του 8^ου συνέδριου την κεντρική εισήγηση στο Palacio de Convenciones της Αβάνας. Το άνοιγμα του συνέδριου συνέπεσε με μια σημαδιακή ημερομηνία στην ιστορίας της Κούβας: Την 60ή επέτειο της διακήρυξης από το Φιντέλ Κάστρο του σοσιαλιστικού χαρακτήρα της επανάστασης, στις 16 Απριλίου 1961, καθώς και στην απόκρουση της μισθοφορικής εισβολής στον «Κόλπο των Χοίρων» (Playa Girón), που οργανώθηκε και χρηματοδοτήθηκε από την κυβέρνηση των ΗΠΑ, προκειμένου να συντρίψει το παράδειγμα της κουβανική επανάστασης.[20]

Το Συνέδριο διεξήχθη εν μέσω της πανδημίας του Covid-19, κεκλεισμένων των θυρών και είχε συγκριτικά με άλλα συνέδρια, μικρότερο αριθμό αντιπροσώπων. Ειδική συζήτηση έγινε για τον αγώνα αντιμετώπισης της πανδημίας, με βάση το εθνικό σχέδιο που είχε εγκριθεί από το Πολιτικό Γραφείο στις 30 Ιανουαρίου 2020 και των ειδικών μέτρων που προβλέπονταν. Τα αποτελέσματα ήταν πολύ ενθαρρυντικά. Σύμφωνα με στοιχεία του πρώτου τριμήνου 2021, μόνον 88.445 άτομα είχαν βρεθεί θετικοί στον Covid-19, ενώ 476 είχαν χάσει τη ζωή τους, σε έναν πληθυσμό 11,3 εκατ. κατοίκων. Να σημειώσουμε ενδεικτικά, ότι στην Ελλάδα με τον ίδιο σχεδόν πληθυσμό, τα κρούσματα το Νοέμβρη 2020 ήταν 67.000 και οι θάνατοι 959 άτομα, ενώ τέλος 2022, τα κρούσματα είχαν φθάσει σε 5,5 εκατ. και οι θάνατοι 35.000.!

Παράλληλα η Κούβα κατάφερε να σπάσει το μονοπώλιο του εμβολίου Covid-19, παράγοντας τα δικά της εμβόλια με βάση δικές της πατέντες. Αυτό οφείλεται στο δημόσιο σύστημα υγείας που είναι στενά συνδεδεμένο με την έρευνα, γεγονός που επισημαίνεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), ως ένα πολύ θετικό παράδειγμα. Χάρις στο εθνικό σύστημα υγείας, η Κούβα έχει πολλά θεαματικά αποτελέσματα. Εκτός από την αποτελεσματική αντιμετώπιση της πανδημίας, έχει παραγωγή πολύ καλών φαρμάκων για την καταπολέμηση σειράς ασθενειών (ηπατίτιδας Β’, Αλτσχάιμερ, μορφές καρκίνου, ζάχαρο, χοληστερίνη, εξάλειψη μετάδοσης του ιού AIDS από τη μητέρα στο παιδί, κά). Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΠΟΥ, η Κούβα βρίσκεται στις πρώτες θέσεις των χωρών με θετικό πρόσημο στον τομέα της Υγείας. Επίσης στα θετικά της καταγράφεται και η ανιδιοτελής προσφορά ιατρικών υπηρεσιών σε πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής, καθώς και σε χώρες της Ευρώπης.

5.Η αθέατη όψη της Κούβας από την τουριστική ματιά

Εκτός από το εθνικό σύστημα της Υγείας και την δωρεάν πρόσβαση όλων των πολιτών σε αυτό, η Κούβα έχει να επιδείξει σημαντικές επιτυχίες και σε πολλούς άλλους τομείς κοινωνικής σημασίας και κοινωνικής δράσης, όπως παιδεία, αθλητισμός, πολιτισμός, κά, οι οποίοι σηματοδοτούν το περιεχόμενο του σοσιαλιστικού χαρακτήρα του καθεστώτος της.[21] Ειδικότερα στον τομέα της Παιδείας, η Κούβα έχει ένα από τα ψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης και αλφαβητισμού στη Λατινική Αμερική μετά την επανάσταση. Όλη η εκπαίδευση είναι δωρεάν για όλους τους Κουβανούς, συμπεριλαμβανομένης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Τα ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα δεν επιτρέπονται. Η φοίτηση σε σχολείο είναι υποχρεωτική για όλους από τις ηλικίες έξι μέχρι δεκαέξι και όλοι οι μαθητές, ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου, φορούν σχολική στολή με χρώματα που υποδηλώνουν τον βαθμό της εκπαίδευσης.

Επίσης η Κούβα έχει να επιδείξει σημαντικές επιτυχίες στον Αθλητισμό. Οι Κουβανοί ασχολούνται περισσότερο με τα αθλήματα που είναι δημοφιλή στη Βόρεια Αμερική (όπως το μπέιζμπολ κά). Ωστόσο έχουν επιτυχίες και σε άλλα αθλήματα, όπως το μπάσκετ, το βόλεϊ και το στίβο, καθώς και το ερασιτεχνικό μποξ, όπου συχνά παίρνει χρυσά μετάλλια σε διεθνείς αγώνες. Επίσης σημαντική είναι η παρουσία της στον Πολιτισμό. Ειδικότερα η μουσική της παράδοση είναι πολύ πλούσια (μουσικές φόρμες ρούμπα, μάμπο, κά), ενώ στην ποίηση και στην πεζογραφία έχει πολύ γνωστούς δημιουργούς, όπως Χοσέ Λεσάμα Λίμα, Πέδρο Χουάν Γκουτιέρρες, Λεονάρδο Παδούρα Φουέντες, Ρονάλντο Μενέντες κά, οι οποίοι κέρδισαν διεθνή αναγνώριση στη μετα-επαναστατική εποχή.

Η Κούβα χάρις στις επαναστατικές κατακτήσεις και κοινωνικούς μετασχηματισμούς που έχουν ως βάση την κοινωνική δικαιοσύνη, την ενότητα του λαού γύρω από το κόμμα του και την κοινή προσπάθεια να υπερασπιστεί τη χώρα, δίνει ένα παράδειγμα ότι μπορεί μια χώρα σχετικά μικρή, με λίγους φυσικούς πόρους να αναπτύσσεται, να προσφέρει την αλληλεγγύη του σε άλλες χώρες και να έχει ως όραμα μια ανώτερη σοσιαλιστική κοινωνία. Αυτό δεν σημαίνει ότι η σημερινή Κούβα δεν αντιμετωπίζει δυσκολίες και προβλήματα, τα οποία μερικές φορές εκδηλώνονται ανοιχτά με «κοινωνικές εκρήξεις», όπως έγινε με την κρίση της πανδημίας και την εμφάνιση σοβαρών ελλείψεων σε καταναλωτικά αγαθά.

Ασφαλώς οι συγκεκριμένες διαμαρτυρίες ενθαρρύνθηκαν και από παράγοντες της «αντιπέρα όχθης» (τους αντικαθεστωτικούς στη Φλώριδα και τις μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ), ενώ διογκώθηκαν από τα κυρίαρχα διεθνή μέσα ενημέρωσης. Ωστόσο είχαν αντικειμενική βάση. Άλ­λω­στε ο ίδιος ο πρό­ε­δρος της χώρας, Μι­γκέλ Ντίαζ-Κανέλ ανέ­φε­ρε, ότι εκτός από τους «πλη­ρω­μέ­νους πρά­κτο­ρες» και τους «εγκλη­μα­τί­ες», υπήρ­χαν και «άν­θρω­ποι που αντι­με­τω­πί­ζουν προ­βλή­μα­τα και ζη­τούν εξη­γή­σεις», καθώς και «πα­ρα­πλα­νη­μέ­νοι επαναστά­τες».[22] Το σχε­τι­κά μικρό μέ­γε­θος των δια­δη­λώ­σε­ων δεί­χνει ότι η κου­βα­νι­κή κυβέρνη­ση δια­τη­ρεί τη λαϊκή νο­μι­μο­ποί­η­ση της πλειο­ψη­φί­ας. Αλλά αυτή η λαϊκή νο­μι­μο­ποί­ηση δεν ση­μαί­νει πάντα και εν­θου­σιώ­δη στή­ρι­ξη.! Θα λέγαμε ότι το γνωστό …«εν τη παλάμη και ούτω βοήσομεν», διατηρεί πάντα τη βαθύτερη σημασία του και σηματοδοτεί την κατεύθυνση αντιστοίχισης της θεωρίας και πράξης.!

Αντί επιλόγου

Τα λόγια του νέου προέδρου της Κούβας Ντίας-Κανέλ στο τελευταίο συνέδριο του Κ.Κ. Κούβας, δίνουν το μήνυμα κίνησης της πορείας της Κούβας στο μέλλον. «Η ενότητα του λαού γύρω από το Κόμμα, ο βαθύς πατριωτισμός και η πολιτική κουλτούρα που μας επέτρεψαν να αντιμετωπίσουμε την πολιτική επιθετικότητας και εχθρότητας, θα χρησιμεύσει σαν ασπίδα για να νικήσουμε οποιαδήποτε απόπειρα υπονόμευσης του επαναστατικού πνεύματος των Κουβανών. Αυτό θα είναι μια πρόκληση, ιδιαίτερα για τους πιο νέους, τους οποίους το Κόμμα αναγνωρίζει σαν συνεχιστές του επαναστατικού έργου και των πατριωτικών πεποιθήσεων των παππούδων και πατεράδων τους».!

25.2.2023                      e-mail: ytolios@gmail.com

---

[1]. Αναλυτικά, βλ. «Cuba Exports-commodities», IndexMundi.vom, 1.1.2005, https://el.wikipedia.org/wiki/,

[2]. Αναλυτικά, βλ. Stephen Wilkinson (10 September 2010). «Cuba: from communist to co-operative?» The Guardian (London), https://el.wikipedia.org/wiki/ και Perez Villanueva, Omar Evernly & Pavel Vidal Alejandro (2010), «Cuban Perspectives on Cuban Socialism», The Journal of the Research on Socialism and Democracy,  24 (1)

[3]. Αναλυτικά, βλ. Domínguez, Jorge I. (2012). Cuban Economic and Social Development: Policy Reforms and Challenges in the 21st Century. Harvard University Press, ISBN 978-0-674-06243-6,

[4]. Αναλυτικά, βλ. Canto, Lorena (6 February 2021). «Cuba opens broad swath of its economy to private enterprise». La Prensa Latina (Memphis, Tennessee: Mendelson and Associates, LLC).

[5]. Αναλυτικά, βλ. Chris Arsenault. «Cuba to open tax free Special Economic Zone». Al Jazeera. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2015, https://el.wikipedia.org/wiki,

[6]. Αναλυτικά, βλ. Baer, James A (11 Απριλίου 2019), «Cuban Constitution of 2019», Council on Hemispheric Affairs, Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2019

[7]. Αναλυτικά, βλ. Frank, Marc (31 October 2019). «Cuba reports record $2 billion in foreign investment deals». Reuters. Ανακτήθηκε στις 27 December 2019

[8]. Αναλυτικά, βλ. Philip, Peters, 23 May 2012, «A Viewers Guide to Cuba's Economic Reforms». Lexington Institute: 21.

[9]. Αναλυτικά, βλ. https://tass.com/world, 1 December 2022

[10]. Αναλυτικά,, βλ. Γιάννης Τόλιος, Μετά 60 χρόνια «εμπάργκο» των ΗΠΑ κατά της Κούβας, 10 Μαρτίου 2022, https://forummartianogr.blogspot.com/,  

[11]. Αναλυτικά, βλ. Rapoza, Kenneth. «China Has Forgiven Nearly $10 Billion In Debt, Cuba Accounts, For Over Half». Forbes. Ανακτήθηκε στις 19 Μαΐου 2019

[12]. Αναλυτικά, βλ. Mosendz, Polly (11 Ιουλίου 2014), «Putin Writes Off $32 Billion of Cuba's Debts to Russia». The Atlantic, Ανακτήθηκε στις 11 Ιουλίου 2014

[13].Αναλυτικά, βλ. Γιάννης Τόλιος: «100 χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση», https://laiki-enotita.gr/2017/10/17,

[14]. Αναλυτικά, βλ. https://www.bankingnews.gr/diethni/articles/545507,  07/02/2021

[15]. Αναλυτικά, βλ. Ricardo Τorres Perez, Κούβα τέλος μιας εποχής και οι αλλαγές που επείγουν, 28.04.2021 • https://www.kathimerini.gr/economy/561347203/koyva,

[16]. Αναλυτικά, βλ. Human Development Report 2020, The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF), United Nations Development Programme, 15 December 2020, σελ. 343–346

[17]. Αναλυτικά, βλ. Δημ. Καλτσώνης,  http://www.kordatos.org/, 21/9/2018/

[18]. Αναλυτικά, βλ. Ριζοσπάστης, 20 Απρίλη 2018, https://www.rizospastis.gr/,

[19]. Αναλυτικά, βλ. Ριζοσπάστης, 16 Απρίλη 2021, https://www.rizospastis.gr/

[20]. Αναλυτικά, βλ. Εποχή, 25 Απριλίου, 2021, https://www.epohi.gr/article,

[21]. Αναλυτικά, βλ. https://el.wikipedia.org/wiki/

[22]. Αναλυτικότερα βλ. https://rproject.gr/article/, 21.07.2021