Εγκλωβισμένοι τουρίστες ή τόποι;

Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη* 

Μετά τη χρεοκοπία του Thomas Cook, στα πρωτοσέλιδα των ΜΜΕ πρωτοστάτησαν οι εγκλωβισμένοι τουρίστες και οι απελπισμένοι επαγγελματίες και εργαζόμενοι στον τουριστικό κλάδο στους προορισμούς που επλήγησαν. Αυτό που δεν συζητήθηκε είναι οι εγκλωβισμένοι τόποι που γεννά η επιλογή του τουρισμού ως κεντρική αναπτυξιακή στρατηγική στην εποχή που κυριαρχεί το ολιγοπώλιο και το ολιγοψώνιο των πολυεθνικών τουριστικών επιχειρήσεων.

Είναι γνωστό το ευάλωτο και τρωτό της τουριστικής ανάπτυξης σε παράγοντες που αδυνατούν να ελέγξουν οι προορισμοί –ακραία καιρικά φαινόμενα, κλιματική αλλαγή, ανταγωνισμός άλλων χωρών, πολεμικές συρράξεις, τρομοκρατία, επιδημίες– και φυσικά, αποφάσεις των διεθνών τουριστικών πρακτόρων που διαμεσολαβούν της ζήτησης (τουρίστες) και της προσφοράς (προορισμοί).

Οταν προστεθεί ο έλεγχος τόσο της ζήτησης όσο και της προσφοράς από πολυεθνικούς κολοσσούς, που επεκτάθηκε ραγδαία μετά το 1980, τότε γίνεται φανερή η εξάρτηση που οδηγεί στον εγκλωβισμό, κυρίως μικρών τουριστικών προορισμών σε ένα επικίνδυνο μονοδιάστατο αναπτυξιακό μονοπάτι, από το οποίο δύσκολα βγαίνουν ακόμα κι όταν πέσουν ή τους ρίξουν στον γκρεμό. Γιατί η μεγάλη εξάρτηση, ακόμη κι από «αγαθά» πράγματα, οδηγεί σε τυφλή εμμονή που παγιδεύει.

Σε τι εγκλωβίζονται οι τουριστικοί προορισμοί;

Η οικονομία, τοπική και εθνική, δεσμεύει φυσικούς (γη και ύδωρ), διοχετεύει οικονομικούς και εξειδικεύει ανθρώπινους πόρους, κατά προτεραιότητα, σε τουριστικές δραστηριότητες. Σε συνδυασμό με ευνοϊκά μέτρα πολιτικής, ενισχύονται κάποιοι οικονομικοί κλάδοι, αποδυναμώνονται έως εξαφανίζονται κάποιοι άλλοι (π.χ. παραγωγικές ή/και τοπικές παραδοσιακές δραστηριότητες) και, συνεπώς, διαγράφονται εναλλακτικές οικονομικές διέξοδοι, όταν ο τουρισμός «βουλιάξει». Η μονοκαλλιέργεια του τουρισμού έχει μεγάλο κόστος ευκαιρίας.

Οι περισσότεροι πόροι ανακατευθύνονται μακριά από τοπικές ανάγκες και παραγωγικές δραστηριότητες, οι εισαγωγές ενισχύονται, σε βάρος των τοπικών προϊόντων, ενώ μεγάλο μέρος του τουριστικού πακέτου πληρώνεται εκτός συνόρων όπου εδρεύουν οι τουριστικοί πράκτορες. Αν κάτι από τα παραπάνω αλλάξει, γίνεται με τις ευλογίες τους, αν το θεωρούν προσοδοφόρο και εμπορευματοποιήσιμο, ισχυροποιώντας τον εγκλωβισμό.

Τέτοια περίπτωση είναι η «καθετοποίηση» των δραστηριοτήτων των πολυεθνικών εταιρειών, με επέκτασή τους σε άλλους οικονομικούς κλάδους (γεωργία, ενέργεια). Κι εδώ βρίσκεται η ειρωνεία: ενόσω η τοπική οικονομία εξειδικεύεται στον τουρισμό, οι πολυεθνικές διαφοροποιούνται (κλειδί για την επιβίωσή τους όπως γλαφυρά εξήγησε ο Galbraith στο «Νέο Βιομηχανικό Κράτος», το 1967).

Κι όταν μια πολυεθνική χρεοκοπήσει (ασχέτως αιτιολογίας), οι κυβερνήσεις σπεύδουν να επωμιστούν τη ζημιά των τουριστικών επιχειρήσεων (αποζημιώσεις, δάνεια) πέραν του διόλου ευκαταφρόνητου «τακτικού» κόστους του τουρισμού (υποδομές, επιδόματα ανεργίας κ.ά.). Αμεσα ή έμμεσα, όμως, οι φορολογούμενοι την επωμίζονται αφού εκτρέπονται πόροι για κάλυψη τοπικών αναγκών και γίνεται απαραίτητη η δανειοδότηση. Το τωρινό κερασάκι; Η Moody's υποβάθμισε τις ελληνικές τράπεζες, λόγω Thomas Cook…

Ο εγκλωβισμός των τοπικών κοινωνιών, πέραν της απώλειας αυθεντικότητας, τρόπου ζωής, δημιουργικότητας και παιδείας, ενισχύεται από την τυφλή επιδίωξη άμεσου κέρδους (εύφορη γη πωλείται για τουριστικές εγκαταστάσεις και υποδομές, βλ. αεροδρόμιο Καστελλίου), την έκλειψη παραδοσιακών δεξιοτήτων και την ακάλυπτη ζήτηση εργασίας σε παραγωγικές δραστηριότητες (π.χ. γεωργία, αλιεία). Η εργασία «στον τουρισμό» (ασχέτως επισφάλειας) είναι ανταγωνιστική (γόητρο, επιδόματα).

Η βαριά σφραγίδα του εγκλωβισμού, όμως, μπαίνει στο φυσικό περιβάλλον. Γη και νερό προσφέρονται στον τουρισμό ασυζητητί που, παρά τις νέες τεχνολογίες, παραμένει μεγάλος καταναλωτής τους, στερώντας τα από άλλες δραστηριότητες.

Η εικόνα των τουριστικών προορισμών μετατρέπεται σε ίματζ με ομοιόμορφο μακιγιάζ (γκαζόν και φοίνικες), ενώ τεχνητά θέλγητρα (γήπεδα γκολφ, υδατοπάρκα, «χωριά», «πολιτιστικά δρώμενα») αντικαθιστούν τα φυσικά και πολιτιστικά. Αυτά, μόνο στα τουριστικά μέρη… Τα άλλα αφήνονται στην τύχη τους. Ο εγκλωβισμός είναι επιλογή, γι’ αυτό οι (πολιτικές) ευθύνες μέγιστες …

Η εμμονική υιοθέτηση του αλλότριου μοντέλου εξάρτησης είναι επιλογή. Οι επαγγελματίες του τουρισμού ομολογούν ότι ήξεραν την κατάρρευση και συνέχιζαν τη συνεργασία. Διαχρονικά, ο κεντρικός αναπτυξιακός σχεδιασμός δεν περιλαμβάνει μέτρα θωράκισης των προορισμών. Αντίθετα, τους εκθέτει στους κινδύνους των καταρρεύσεων, ουδόλως περίεργο σε μια χώρα που ο σχεδιασμός ως ενεργητική διαδικασία ούτε υπάρχει στην κουλτούρα κυβερνώντων και κυβερνωμένων ούτε ασκείται, ακόμα και για το ενδεχόμενο έκτακτων καταστάσεων. Τα Ειδικά Χωροταξικά Σχέδια του Τουρισμού, με την προώθηση των σύνθετων τουριστικών επενδύσεων, και οι εγκρίσεις fast track επενδύσεων μαρτυρούν αυτές τις επιλογές.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες, όταν ο κολοσσός καταρρεύσει, το σοκ είναι αναπόφευκτο. Και αντί αυτό να αποτελέσει έναυσμα για απεξάρτηση, απεγκλωβισμό και αλλαγή αναπτυξιακού προτύπου, με ορθολογικό σχεδιασμό, για να γίνει ο τουρισμός μια ασφαλής και τοπικά επωφελής αναπτυξιακή επιλογή, οι πολιτικές αποκρίσεις δεν αμφισβητούν αλλά, αντίθετα, επιβεβαιώνουν τον σφιχτό εναγκαλισμό του ιεραρχικού μοντέλου εξάρτησης: μέτρα στήριξης επιχειρήσεων και εργαζομένων, αιτήματα βοήθειας στην Ευρωπαϊκή Ενωση (δάνεια, αποζημιώσεις), προτάσεις για ευρωπαϊκό μηχανισμό διαχείρισης φυσικών και ανθρωπογενών κρίσεων προορισμού.

Επειτα από αυτά, η συζήτηση για σχεδιασμό αειφορικής ανάπτυξης στους εγκλωβισμένους τόπους ακούγεται ειρωνεία γιατί, πολύ απλά, «το δε δούλον ουκ αύταρκες» (Αριστοτέλη «Πολιτικά», βιβλίο Δ’, 1291a).

*τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

e.briassouli@aegean.gr