Ποιός σκότωσε την Μπέρτα Κάσερες;

Μέσα σε έξι χρόνια, 109 πολίτες της Ονδούρας δολοφονήθηκαν επειδή αντιστάθηκαν στην κατασκευή υδροηλεκτρικών έργων, σε λειτουργία μεταλλείων, σε δασικές ή αγροτοβιομηχανικές εκμεταλλεύσεις. Ο απολογισμός αυτός δεν αποτελεί ιδιαιτερότητα της Ονδούρας. Μέσα σε μία δεκαετία, τουλάχιστον σαράντα υπερασπιστές των ποταμών έχουν δολοφονηθεί σε όλη την Κεντρική Αμερική 

ΠΗΓΗ :LE MONDE

Επιμέλεια: Γιάννης Χρυσοβέργης

Η δολοφονία της Μπέρτα Κάσερες στην Ονδούρα, στις 3 του περασμένου Μαρτίου, ξεσήκωσε θύελλα οργής. Προστίθεται δε σε πλήθος άλλων δολοφονιών Ινδιάνων και οικολόγων ακτιβιστών που αντιτίθενται στην κατασκευή υδροηλεκτρικών φραγμάτων, τα οποία πολλαπλασιάζονται στην Κεντρική Αμερική. Με το πρόσχημα της «ενεργειακής μετάβασης», οι χρηματοδότες δίνουν ελάχιστη σημασία στη φύση των έργων και στα συμφέροντα που διακυβεύονται.

Της ειδικής απεσταλμένης μας Cécile Raimbeau*

«Θέλουμε δουλειά και ανάπτυξη!». Εκείνη τη μέρα του Απριλίου του 2016, είκοσι περίπου χωρικοί κραδαίνουν απειλητικά τις ματσέτες τους παραταγμένοι γύρω από τον επικεφαλής τους, που είναι ζωσμένος με πιστόλι. Απέναντί τους, Ινδιάνοι Λένκας, μαζί με ακτιβιστές οικολόγους διάφορων εθνοτήτων, προσπαθούν να πλησιάσουν το υδροηλεκτρικό φράγμα του Άγκουα Σάρκα. Θέλουν να συνεχίσουν τον αγώνα της Μπέρτα Κάσερες, η οποία τιμήθηκε με το βραβείο Γκόλντμαν για το περιβάλλον το 2015 και δολοφονήθηκε τον επόμενο χρόνο, και του Νέλσον Γκαρσία, που τον σκότωσαν δεκαπέντε μέρες μετά. Σύντομα, η διεθνής αντιπροσωπεία αναγκάζεται να υποχωρήσει, προκειμένου να ξεφύγει από τις απειλητικές λεπίδες και τη βροχή από πέτρες. Οι αστυνομικοί παραμένουν ακίνητοι.
Το σκηνικό διαδραματίζεται στο Σαν Φρανσίσκο ντε Οχουέρα, στη δυτική Ονδούρα. Και είναι ενδεικτικό της συμπαιγνίας μεταξύ των δυνάμεων της τάξης και των υποστηρικτών της εταιρείας υδροηλεκτρικής ενέργειας Desarrollos Energéticos S.A. (DESA). Από τότε που το Συμβούλιο Λαϊκών και Ινδιανικών Οργανώσεων για τα Δικαιώματα στην Ονδούρα (Copinh) -που οφείλει εν μέρει την ίδρυσή του στις προσπάθειες της Μπέρτα Κάσερες- ξεκίνησε την εκστρατεία κατά του υδροηλεκτρικού φράγματος, η περιοχή στρατιωτικοποιείται και η αστυνομική βία πολλαπλασιάζεται. Οι αυθαίρετες συλλήψεις αποτελούν μέρος της καθημερινότητας.

Το 2009, λιγότερο από δύο μήνες μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα που ανέτρεψε (με την υποστήριξη της Δεξιάς) τον πρόεδρο Μανουέλ Σελάγια,¹ η Ονδούρα ψήφισε τον γενικό νόμο περί υδάτων, που επιτρέπει την παραχώρηση του ενός τρίτου των υδάτινων πόρων της χώρας. Σε λιγότερο από ένα χρόνο υπογράφηκαν σαράντα συμβάσεις παραχώρησης... και οι στοχευμένες δολοφονίες όσων αντιστέκονται πολλαπλασιάστηκαν. Μέσα σε έξι χρόνια, εκατόν εννέα πολίτες της Ονδούρας δολοφονήθηκαν επειδή αντιστάθηκαν στην κατασκευή υδροηλεκτρικών έργων, σε λειτουργία μεταλλείων, σε δασικές ή αγροτοβιομηχανικές εκμεταλλεύσεις.²
Ο απολογισμός αυτός δεν αποτελεί ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης χώρας: μέσα σε μία δεκαετία, τουλάχιστον σαράντα υπερασπιστές των ποταμών έχουν δολοφονηθεί σε όλη την Κεντρική Αμερική, σύμφωνα με το Μεξικανικό Κίνημα Πληττομένων από Υδροηλεκτρικά Φράγματα και για την Προστασία των Ποταμών (Mapder).³ Τον Οκτώβριο του 2014 δολοφονήθηκε ο Ατλάνο Ρομάν Τιράδο, ηγέτης κινήματος Μεξικανών αγροτών που ξεσπιτώθηκαν εξαιτίας του υδροηλεκτρικού φράγματος του Πικάτσος. Παρουσίαζε τη ραδιοφωνική εκπομπή του και οι ακροατές άκουσαν τους πυροβολισμούς σε ζωντανή μετάδοση. Στη Γουατεμάλα, όπου η κυβέρνηση του Ότο Πέρες Μολίνα υποχρεώθηκε σε παραίτηση μετά από ένα μεγάλο σκάνδαλο διαφθοράς τον Σεπτέμβριο του 2015, μετρούν τουλάχιστον δεκατρείς δολοφονημένους, ανάμεσά τους και δύο παιδιά Μάγια από την εθνότητα Κέτσι στο χωριό Μόντε Ολίβο. Εδώ, όπως και αλλού στην Κεντρική Αμερική, ο κύριος επωφελούμενος από τον ξαφνικό ενθουσιασμό για τα υδροηλεκτρικά φράγματα, ο οποίος ενθαρρύνεται με δάνεια διεθνών τραπεζών -της Παγκόσμιας Τράπεζας, της Παναμερικανικής Τράπεζας Ανάπτυξης (BID), της Κεντροαμερικανικής Τράπεζας Οικονομικής Ένταξης (BCIE)- είναι η ντόπια ολιγαρχία. Είναι επίσης οι θυγατρικές των ευρωπαϊκών διακρατικών οργανισμών συνεργασίας, οι οποίες επιδίδονται στην υποστήριξη του ιδιωτικού τομέα των χωρών του Νότου: η γαλλική Proparco (θυγατρική του κρατικού Γαλλικού Οργανισμού Ανάπτυξης), η γερμανική DEG, η ολλανδική FMO... Αυτοί οι κρατικογενείς οργανισμοί δεν διστάζουν να συμμαχήσουν, μάλλον διακριτικά, με ασφαλιστικά ταμεία και πολυεθνικές, μέσω περίπλοκων συνεργασιών.
Οι παραχωρήσεις πολλαπλασιάζονται, με τη διευκόλυνση που τους παρέχουν οι πελατειακές και κερδοσκοπικές πρακτικές, και τα επενδυτικά σχέδια για υδροηλεκτρικούς σταθμούς παραγωγής ενέργειας φυτρώνουν σαν τα μανιτάρια σε όλη την Κεντρική Αμερική: εκατόν έντεκα στον Παναμά, καμιά εξηνταριά στην Κόστα Ρίκα, περισσότερα από τριάντα στη Νικαράγουα, τουλάχιστον σαράντα στην Ονδούρα, καμιά εικοσαριά στο Σαλβαδόρ, πάνω από πενήντα στη Γουατεμάλα και στο Μεξικό... Υπό κατασκευή ή σε φάση σχεδιασμού, όλοι αυτοί οι σταθμοί είναι μέρος ενός ευρέος προγράμματος περιφερειακής ολοκλήρωσης: του προγράμματος Μεσοαμέρικα (PM), μιας πιο ευπαρουσίαστης εκδοχής του σχεδίου Πουέμπλα - Παναμάς,⁴ το οποίο υποτίθεται ότι θα συνέβαλλε στη μείωση των ανισοτήτων, ενισχύοντας την απελευθέρωση των συναλλαγών χάρη στη μαζική ανάπτυξη των περιφερειακών υποδομών. Το νέο πρόγραμμα προωθεί την αποκαλούμενη «ανανεώσιμη» ενέργεια, εν ονόματι του αγώνα κατά της κλιματικής αλλαγής. Πρόκειται για τη διασύνδεση του πλήθους των υδροηλεκτρικών σταθμών με μια νέα γραμμή υψηλής τάσης μήκους 1.800 χιλιομέτρων που διασχίζει έξι χώρες, από τον Παναμά ώς τη Γουατεμάλα. Το Σύστημα Ηλεκτρικής Διασύνδεσης των Χωρών της Κεντρικής Αμερικής (Siepac) περιλαμβάνει μεταξύ των μετόχων του την ισπανο-ιταλική εταιρεία Endesa-ENEL. Στο πλάι της, οι εθνικές ηλεκτρικές εταιρείες των εμπλεκομένων χωρών, όλες σε διαδικασία ιδιωτικοποίησης...
«Ο στόχος είναι η προώθηση μιας περιφερειακής αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας, ανοιχτής στις επιχειρήσεις κάθε χώρας, είτε παράγουν είτε διανέμουν ηλεκτρική ενέργεια», εξηγεί ο Τζιοβάννι Ερνάντες, εκτελεστικός γραμματέας της Περιφερειακής Επιτροπής Ηλεκτρικής Διασύνδεσης (CRIE), του ρυθμιστικού οργανισμού αυτής της αγοράς με έδρα την πόλη της Γουατεμάλας. Επιτρέποντας την εισαγωγή και την εξαγωγή ενέργειας από τη μια χώρα στην άλλη, η μεγάλη αυτή αγορά ηλεκτρισμού πρέπει «να συνεισφέρει στην οικονομική ανάπτυξη σε ένα σχήμα ‘κερδίζω-κερδίζεις’». Η λογική πίσω από αυτήν την ισορροπία είναι προφανής: ο ανταγωνισμός μεταξύ των ιδιωτικών εταιρειών θα διασφαλίσει καλύτερη ποιότητα υπηρεσιών σε τιμές προς το συμφέρον των χρηστών.
Καθώς δεν βλέπουν την υλοποίηση αυτών των υποσχέσεων, οι αντιτιθέμενοι στα υδροηλεκτρικά φράγματα από τις χώρες που διασχίζει το Siepac ανησυχούν για την απώλεια κυριαρχίας που εμπεριέχουν τούτες οι παραχωρήσεις: με εξαίρεση την Κόστα Ρίκα, όπου τα κοινωνικά κινήματα αγωνίζονται εδώ και είκοσι χρόνια για τη διατήρηση του δημόσιου τομέα στον χώρο της ενέργειας, περίπου το 80% της παραγωγής ενέργειας της Κεντρικής Αμερικής είναι ήδη ιδιωτικοποιημένο. Υπερεθνικές (AES, ENEL, Gas Natural Fenosa, TSK-Melfosur, Engie κ.λπ.) και περιφερειακές (Grupo Terra, Lufusa) εταιρείες εξασφάλισαν τα σημαντικότερα μερίδια της αγοράς, τόσο στη διανομή όσο και στην παραγωγή ηλεκτρισμού.⁵
Στη Γουατεμάλα, όπου η ιδιωτικοποίηση του τομέα τής ενέργειας εντάχθηκε στην ανοικοδόμηση της χώρας μετά το τέλος του εμφύλιου πολέμου το 1996, πολλοί χωρικοί δεν μπορούν πλέον να πληρώσουν τους λογαριασμούς του ηλεκτρικού, μολονότι χρησιμοποιούν μονάχα μία ή δύο λάμπες στο νοικοκυριό τους. «Ο λογαριασμός του ηλεκτρικού ξεπερνάει το 20% του μισθού τους», σημειώνει η Θέλμα Καλμπέρα, πρόεδρος της Επιτροπής Ανάπτυξης των Χωρικών (Codeca). «Μέσα σε είκοσι χρόνια, η τιμή της κιλοβατώρας αυξήθηκε σε σημείο που έγινε η πιο ακριβή σε όλη την Κεντρική Αμερική και ακριβότερη από πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής». Το 2015, η εταιρεία Energuate (που ανήκει στον βρετανικό όμιλο Actis) κοστολογούσε την κιλοβατώρα περίπου 25 σεντς του δολαρίου, δηλαδή δυόμισι φορές ακριβότερα από τη μέση τιμή για ιδιώτες στις άλλες χώρες της Κεντρικής Αμερικής.
Προκειμένου να διαμαρτυρηθούν γι’ αυτή την κατάσταση και να διεκδικήσουν την επανεθνικοποίηση των υπηρεσιών ηλεκτρισμού, τα μέλη της Codeca αρνούνται να πληρώσουν τους λογαριασμούς, ενώ ταυτόχρονα συνδέονται παράνομα στο δίκτυο. Έτσι, τα τρία κυριότερα κινήματα της Γουατεμάλας εναντίον των αυξήσεων των τιμών γίνονται θύματα της καταστολής. Από το 2012 ώς το 2014, 97 άνθρωποι φυλακίστηκαν, 220 τραυματίστηκαν, 17 σκοτώθηκαν. Οι περισσότεροι από αυτούς σε διαδηλώσεις.6
Αν και οι ιδιωτικοποιήσεις δεν έχουν ακόμα φέρει τις επιθυμητές μειώσεις τιμών, η κατασκευή των υδροηλεκτρικών φραγμάτων «λογικά θα συμβάλει σε αυτές», διαβεβαιώνει με τη σειρά του ο Λουίς Μανουέλ Μπουχάν, οικονομικός διευθυντής της ιδιοκτήτριας εταιρείας του δικτύου Siepac (EPR), με έδρα το Σαν Χοσέ, πρωτεύουσα της Κόστα Ρίκα. «Η υδροηλεκτρική ενέργεια έχει προς το παρόν το μικρότερο κόστος παραγωγής, πράγμα που με τον καιρό θα φανεί στους λογαριασμούς ηλεκτρικού των χρηστών». Ωστόσο, το παράδειγμα της Κόστα Ρίκα δείχνει το αντίθετο: σε αυτή τη χώρα, όπου το 2014 το 67% της ηλεκτρικής ενέργειας ήδη παραγόταν από υδροηλεκτρικούς σταθμούς, οι τιμές αυξάνονταν ώς το 2013 και έκτοτε παρέμειναν μεταξύ των πιο ακριβών στην περιοχή, ιδίως για τους ιδιώτες.⁷
Ακολουθώντας το παράδειγμα της Γουατεμάλας, της πρώτης σε εξαγωγή ενέργειας στην Κεντρική Αμερική, η Κόστα Ρίκα συνεχίζει στον ίδιο δρόμο, αγνοώντας τους τοπικούς πληθυσμούς, οι οποίοι δεν αντλούν κανένα όφελος, υποχρεώνονται σε μετεγκατάσταση ή βλέπουν το περιβάλλον τους να αλλοιώνεται. Αν και η χώρα είναι αυτάρκης ενεργειακά σε ποσοστό 97% χάρη σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, επιδιώκει να κατασκευάσει το πιο μεγάλο υδροηλεκτρικό φράγμα της περιοχής, η τεχνητή λίμνη του οποίου θα καλύψει 68.000 στρέμματα, μέσα στην περιοχή της ινδιάνικης φυλής Τέρραμπα. «Λόγω του μεγέθους του, το φράγμα αυτό, που έχει ονομαστεί Ελ Ντίκις, θα εκπέμπει τέτοια ποσότητα μεθανίου -ένα αέριο που συμβάλλει στο φαινόμενο του θερμοκηπίου και εκλύεται από την πλημμυρισμένη τροπική βλάστηση- ώστε είναι δύσκολο να θεωρηθεί πιο οικολογικό από έναν θερμοηλεκτρικό σταθμό παραγωγής ενέργειας», υπογραμμίζει ο Χόρχε Λόμπο, καθηγητής Βιολογίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Κόστα Ρίκα. Τα υδροηλεκτρικά φράγματα, ιδίως τα πιο μεγάλα, αν και παράγουν «ανανεώσιμη» ενέργεια, έχουν ένα περιβαλλοντικό αποτύπωμα που μόνο αμελητέο δεν είναι: πλημμυρισμένες καλλιεργήσιμες γαίες, επιτάχυνση της διάβρωσης, κατακράτηση των ιζημάτων, τροποποίηση του καταμερισμού των υδάτων και των οικοσυστημάτων, μείωση της βιοποικιλότητας κ.λπ.
«Είναι άραγε λογικό να πολλαπλασιάζουμε τα υδροηλεκτρικά φράγματα στο όνομα του αγώνα κατά της υπερθέρμανσης του πλανήτη, χωρίς να θέτουμε σε αμφισβήτηση ένα ενεργειακά υπερκαταναλωτικό και καταστροφικό μοντέλο ανάπτυξης;» διερωτάται με τη σειρά του ο πρόεδρος της Οικολογικής Ομοσπονδίας της Κόστα Ρίκα Μαουρίσιο Άλβαρες. Η οργάνωσή του αμφισβητεί τις επίσημες εκτιμήσεις μελλοντικής κατανάλωσης ενέργειας που δικαιολογούν την κατασκευή νέων υδροηλεκτρικών σταθμών. Οι εκτιμήσεις αυτές αγνοούν την εξοικονόμηση ενέργειας και γίνονται στη βάση της ανάπτυξης μιας μεταλλευτικής οικονομίας, η οποία ταυτόχρονα είναι ρυπαντική, καταναλώνει τεράστιες ποσότητες ενέργειας και γεννάει φονικές κοινωνικές και τοπικές συγκρούσεις.
Στον Παναμά, το φράγμα Μπάρρο Μπλάνκο, στην κατασκευή του οποίου αντιδρούν οι Ινδιάνοι Νγκέμπες, θα παράγει την ενέργεια που είναι απαραίτητη για ένα και μόνο τεράστιο κλιματιζόμενο εμπορικό κέντρο, πιο ενεργοβόρο από κάθε ουρανοξύστη της πρωτεύουσας. Παρά τη σκληρή αντίσταση χρόνων, ο πληθυσμός τριών χωριών των Νγκέμπες πρόκειται να εκδιωχθεί μόλις ολοκληρωθεί το γέμισμα της τεχνητής λίμνης. Το φράγμα έχει κατασκευαστεί στα όρια των εδαφών που έχουν αποδοθεί στους Νγκέμπες - Μπουγκλέ, προστατεύεται από το Σύνταγμα του Παναμά και άρα η τεχνητή λίμνη του θα κατακλύσει παράνομα 60 στρέμματα ινδιάνικης γης.
Περιφερειακές και διεθνείς επιχειρήσεις χτίζουν κατά μήκος του Siepac υδροηλεκτρικά φράγματα σε ινδιάνικες γαίες, ενάντια στη βούληση των κατοίκων τους. Ωστόσο, το δικαίωμα των αυτοχθόνων λαών «στη διαβούλευση και στην προηγούμενη εκ μέρους τους συγκατάθεση, ελεύθερα εκφρασμένη και μετά από πλήρη ενημέρωση», περιλαμβάνεται στη Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Αυτοχθόνων Λαών και στη Σύμβαση υπ’ αριθμό 169 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας σχετικά με τους ιθαγενείς λαούς και φυλές, που έχει κυρωθεί από την πλειονότητα των αμερικανικών Κρατών.
Οι Ινδιάνοι Νγκέμπε, που από το περασμένο καλοκαίρι διαδηλώνουν, έχουν ήδη θρηνήσει δύο δικούς τους στις βίαια κατεσταλμένες διαδηλώσεις του 2012. Καταγγέλλουν την έγκριση της ένταξης του υδροηλεκτρικού φράγματος Μπάρρο Μπλάνκο στον Μηχανισμό για μια Καθαρή Ανάπτυξη (MDP), συνδεδεμένου με το Πρωτόκολλο του Κυότο. Αυτό το σύστημα της αγοράς εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, το οποίο ενθαρρύνει ο ΟΗΕ, προάγει τη χρηματοδότηση από πλούσιες χώρες επενδυτικών σχεδίων που προωθούν τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας στις χώρες του Νότου. Οι υδροηλεκτρικές επιχειρήσεις μετατρέπουν σε πίστωση ρύπων το διοξείδιο του άνθρακα που δεν έχουν εκπέμψει και την πουλούν σε ρυπαντικές επιχειρήσεις που πρέπει να πληρώσουν για τις εκπομπές τους. «Οι εγκρίσεις δίνονται σε επενδυτικά σχέδια που υποτίθεται ότι εκπέμπουν λιγότερα αέρια θερμοκηπίου σε σχέση με ένα επενδυτικό σχέδιο βασισμένο στα ορυκτά καύσιμα. Όμως, οι πραγματικές ενεργειακές ανάγκες κάθε χώρας δεν αποτελούν σημαντικό παράγοντα για μια τέτοια έγκριση -και ακόμα λιγότερο η γνώμη των τοπικών πληθυσμών», διαπιστώνει ο καθηγητής Λόμπο, ανήσυχος για την αποψίλωση των δασών που απειλεί την πλούσια βιοποικιλότητα της Κεντρικής Αμερικής.
Οι Νγκέμπε έστειλαν επιστολή παραπόνων στο διοικητικό συμβούλιο του MDP. Η Μπέρτα Κάσερες δεν είχε αποκομίσει τίποτα από τον συγκεκριμένο οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών. Μετά τη δολοφονία της, η στρατιωτική αστυνομία της Ονδούρας συνέλαβε έξι ύποπτους, ανάμεσα στους οποίους ένας απόστρατος, πρώην υπάλληλος της DESA, και ένας εν ενεργεία στρατιωτικός. Η οικογένεια της οικολόγου ακτιβίστριας και οι ινδιάνικες οργανώσεις συνεχίζουν να αξιώνουν ανεξάρτητη έρευνα, ιδίως αφότου η βρετανική εφημερίδα «Guardian» αποκάλυψε ότι το όνομά της συμπεριλαμβανόταν σε λίστα του στρατού της Ονδούρας με ανθρώπους που έπρεπε να εξοντωθούν.⁸
«Χρειαζόμαστε τη διεθνή αλληλεγγύη και την πίεση των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις επιχειρήσεις, στις τράπεζες και στις κυβερνήσεις τους», δηλώνει η Μπερτίτα, κόρη της Μπέρτα Κάσερες. «Η μητέρα μου δεν πέθανε μάταια, ο αγώνας της πρέπει να απλωθεί». Οι αντιδράσεις που προκάλεσε η δολοφονία οδήγησαν πολλούς διεθνείς επενδυτές (FMO, Finnfund) να διακόψουν τη χρηματοδότηση του υδροηλεκτρικού φράγματος του Άγκουα Σάρκα, ενώ η γερμανική εταιρεία Volth Hydro ανέστειλε τις παραδόσεις υδρογεννητριών στην επιχείρηση της Ονδούρας, αναμένοντας τα συμπεράσματα της Δικαιοσύνης. Όμως, οι ξένοι επενδυτές έχουν ακόμη πολύ δρόμο μέχρι να ζητήσουν την ελεύθερα εκφρασμένη συγκατάθεση των τοπικών πληθυσμών πριν υποστηρίξουν κάποιο περιφερειακό επενδυτικό σχέδιο.

¹ Βλ. Maurice Lemoine, «Ces relents de guerre froide venus du Honduras», «Le Monde diplomatique», Σεπτέμβριος 2009.
² Global Witness, «On dangerous ground», έκθεση της 20ής Ιουνίου 2016, www.globalwitness.org
³ «Mapa de asesinatos por represas en Meso-américa», Movimiento Mexicano de Afectados por Represas y en Defensa de los Rios (Mapder), 15 Μαρτίου 2016.
⁴ Βλ. Braulio Moro «Une recolonisation nommée ‘’plan Puebla-Panama’’», «Le Monde diplomatique», Δεκέμβριος 2002.
⁵ Comisión Regional de Interconección Eléctrica (CRIE), «El sector eléctrico en América Central», 2013.
⁶ Codeca, «La privatización del derecho a la energía eléctrica», Οκτώβριος 2014.
⁷ Comisión Económica para Amércia Latina y Caraibe (Cepal), «Centroamérica: estadísticas del subsector eléctrico, 2014», 2015.
⁸ Nina Lakhami, «Berta Cacere’s name was on Honduran military hitlist, says former soldier», «The Guardian», Λονδίνο, 21 Ιουνίου 2016.

* Η Cécile Raimbeau είναι δημοσιογράφος