Καπιταλιστική βαρβαρότητα ή αταξικός ουμανισμός;

 

του Κώστα Λάμπου

 

«Η άρχουσα τάξη έχει καταλάβει ότι ένας ευτυχισμένος

και παραγωγικός πληθυσμός με ελεύθερο χρόνο αποτελεί θανάσιμο κίνδυνο»

David Graeber ^[1]

 

«Η ουτοπία είναι μια οπτασία που κάθε φορά που την πλησιάζεις

αυτή απομακρύνεται, κι’ αυτό για να σε κάνει να προχωράς»

Τοιχογραφημα

 

Ένα βασανιστικό ερώτημα στροβιλίζει στα μυαλά των 7,8 δισεκατομμυρίων επισκεπτών του πλανήτη Γη του πρώτου τέταρτου του 21^ου αιώνα: ‘Πως γίνεται, ενώ το παγκόσμιο ΑΕΠ αυξάνεται κατά περίπου 5 τρισεκατομμύρια δολάρια τον χρόνο, οι κοινωνικές ανισότητες, η φτώχεια, η ανεργία, η περιβαλλοντική καταστροφή και η παγκόσμια δυστυχία να μεγαλώνουν, αντί να μικραίνουν, χωρίς κάποιος να ευθύνεται γι’ αυτή την αντίφαση και αναντιστοιχία που παίρνει όλο και ταχύτερα το αποκρουστικό πρόσωπο της καπιταλιστικής βαρβαρότητας;’ Αν αυτή η διατύπωση του ερωτήματος, που αναφέρεται στην ακραία και καταστροφική ανισοκατανομή του πλούτου, σας προκαλεί οργή, θα πρότεινα να επιλέξουμε μια άλλη ήπια, που όμως θα αναφέρεται στην απαξίωση της εργασίας και στην ακραία ανισοκατανομή του πλούτου και της ευτυχίας.

Το 1930 ο Τζων Μέυναρντ Κέυνς προέβλεψε ότι, ‘έως το τέλος του αιώνα, η τεχνολογία θα είχε προχωρήσει τόσο πολύ ώστε χώρες όπως η Μεγάλη Βρετανία ή οι ΗΠΑ θα πετύχαιναν την καθιέρωση της 15ωρης εβδομαδιαίας εργασίας’^[2]. Σκεφθείτε απλά ότι αυτό θα μπορούσε να συμβεί με την τεχνολογία του 1930, πράγμα που σημαίνει ότι με την τεχνολογία του 2020 οι 15 ώρες εβδομαδιαίας εργασίας θα μπορούσαν να περιοριστούν σε ένα πολύ μικρό τους κλάσμα, κι αντί γι’ αυτό η ανθρωπότητα κατρακυλάει σ’ έναν εργασιακό Μεσαίωνα που συνοδεύεται από αύξηση των ωρών εργασίας, αύξηση της ανεργίας, μείωση των μισθών και των συντάξεων. Ας κρατήσουμε στη μνήμη μας το γεγονός ότι ενώ η ανθρωπότητα δημιούργησε συνειδητά τις προϋποθέσεις για τον κόσμο και τον πολιτισμό της κοινωνικής ισότητας, ο καπιταλισμός επιβάλλει με την βία των θεσμών και των όπλων την ακραία κοινωνική ανισότητα που καταλήγει στην καπιταλιστική βαρβαρότητα. Αυτό είναι που πρέπει άμεσα να αλλάξει. Να παραμερισθεί οριστικά η νόθα καθεστωτική καπιταλιστική οντολογία της κοινωνικής ανισότητας και στη θέση της να μπει η δεοντολογία του αταξικού ουμανισμού, όπως αυτή ιστορικά, διαχρονικά διαμορφώνεται μέσα στους αιώνες και με τους κοινωνικούς αγώνες ως όραμα και ως πράξη κοινωνικής ισότητας.

Υπάρχει μια ιστορική βεβαιότητα ότι οι ισχύοντες θεμελιακοί θεσμοί δεν λειτουργούν προς όφελος των κοινωνιών και της ανθρωπότητας, επειδή λειτουργούν υπέρ του 1% και εναντίον του 99% του παγκόσμιου πληθυσμού και γι’ αυτό πρέπει να αντικατασταθούν με άλλους που θα ανταποκρίνονται στο διαχρονικό αίτημα των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού για κοινωνική ισότητα, ειρήνη  και οικουμενικό αταξικό ουμανισμό.

Υπάρχει ένας σιδερένιος οικονομικός νόμος που διακρίνει τις διαδοχικές οικονομικές και κοινωνικές εποχές μεταξύ τους και κατά συνέπεια τα διάφορα οικονομικοκοινωνικά συστήματα. Κι’ αυτός δεν έχει να κάνει με το τι παράγεται, αλλά με το πώς και με ποια μέσα παραγωγής παράγεται^[3] και φυσικά με ποιο τρόπο και με ποια λογική μοιράζεται. Ας πάρουμε για παράδειγμα το σιτάρι, το φυτό που καταλαμβάνει τη μεγαλύτερη καλλιεργούμενη έκταση σε όλο τον πλανήτη από οποιοδήποτε άλλο φυτό και αποτελεί τη βάση της διατροφής του ανθρώπου σε όλες τις εποχές και περιοχές της γης. Σιτάρι παράγονταν σε πολλές χώρες και περιοχές και παράγεται ακόμα με το ξύλινο ‘ησιόδειο αλέτρι’ που το σέρνουν βόδια, άλογα ακόμα και άνθρωποι και εκπροσωπεί όπου χρησιμοποιείται την πρωτόγονη κοινωνία. Παράγονταν και με τα πρώτα βαριά και δυσκίνητα τρακτέρ, που εκπροσωπούσαν τον 20 αιώνα και τον ύστερο καπιταλισμό. Σιτάρι παράγεται και σήμερα με αυτοματοποιημένα σύνθετα καλλιεργητικά μηχανήματα, εξοπλισμένα με ηλεκτρονικούς υπολογιστές που χαρτογραφούν το χωράφι, αξιολογούν και επιλέγουν την καταλληλότερη στιγμή με κριτήριο την ποιότητα του εδάφους και το βάθος της υγρασίας του, επιδιώκοντας οικονομική γραμμική σπορά, (pneumatic drills), για καλύτερη και μεγαλύτερη παραγωγή. Σύνθετα, αυτόματα καλλιεργητικά μηχανήματα που κινούνται χωρίς οδηγό, οργώνουν με σύνθετο κριτήριο τις ιδιότητες του εδάφους, την ποικιλία, την καθαρότητα, την υγεία, την φυτρωτική ικανότητα και την βλαστική δύναμη των σπόρων και επιλέγουν τα αναγκαία λιπάσματα και φυτοφάρμακα για την προστασία της παραγωγής. Κατ’ αντίστοιχο τρόπο συντελείται ο θερισμός από αντίστοιχες σύνθετες, αυτόματες και αυτοκινούμενες θεριζοαλωνιστικές μηχανές που ξεχωρίζουν και συσκευάζουν το άχυρο για ζωοτροφή και από άλλη έξοδο βγαίνει συσκευασμένο, ζυγισμένο κι’ έτοιμο για το εμπόριο, ή για τον μύλο που θα αλέσει το σιτάρι. Προφανώς η παραγωγή ανά καλλιεργούμενο στρέμμα είναι υπερπολλαπλάσια, οι οικονομίες κλίμακας μεγάλες που μειώνουν δραστικά το καλλιεργητικό κόστος και σε συνθήκες όπου η καλλιέργεια θα γίνεται σε κοινωνικοποιημένα εδάφη χωρίς φράχτες, θεσμικά σύνορα και εμπορευματικές και κερδοσκοπικές σκοπιμότητες, θα μπορούσε με επιτυχία να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα της πείνας στον πλανήτη.

Είναι προφανές ότι το επίπεδο του τεχνολογικού πολιτισμού αλληλοκαθορίζεται με το επίπεδο του πνευματικού πολιτισμού, που σημαίνει ότι ο ένας τροφοδοτεί και προάγει τον άλλον, όπου και όταν δεν εμποδίζονται από το κεφάλαιο, συμβάλλοντας στον συνεχή εξανθρωπισμό του ανθρώπου, της κοινωνίας του και του πολιτισμού του, ως φωτεινό μονοπάτι της ιστορίας, το μονοπάτι του πρώιμου ουμανισμού που βαθαίνει και διευρύνεται διαχρονικά σε λεωφόρο του ώριμου οικουμενικού αταξικού ουμανισμού.

Η σταδιακή διαφοροποίηση του περιεχομένου του βυζαντινού, σε αναγεννησιακό και στη συνέχεια σε ευρωπαϊκό ή αστικό ουμανισμό υπήρξε επινόηση της εκάστοτε κυρίαρχης κοινωνικής τάξης πράγμα που τον καθιστούσε ταξική και κρατική ιδεολογία. Ο ουμανισμός ως έννοια, ετυμολογικά ήταν πάντα ίδιος, η διαφορά του από εποχή σε εποχή ήταν στο περιεχόμενο.

Ο σύγχρονος ουμανισμός του 21^ου αιώνα δεν είναι δόγμα, δεν είναι ιδεολογία, δεν είναι σόφισμα και συνεπώς δεν είναι επινόηση, γιατί δεν είναι ταξικός και εξουσιαστικός, αλλά αταξικός, οικουμενικός, κοινωνικός ουμανισμός που αποσκοπεί στην οικονομική και κοινωνική ισότητα και τίποτα λιγότερο. Ο αταξικός ουμανισμός ως αγάπη για τη ζωή, ως απλή κοσμοαντίληψη για τον κόσμο και την ζωή, ως φιλοσοφία και ενστικτώδης στάση ζωής ο ένας για όλους και όλοι για τον έναν, ως αλληλεγγύη και κοινοβιακή ζωή των κοινών αγαθών και του μοιραζόμαστε, υπάρχει από την εποχή των αγελών των ανθρωπίδων, των αρχέγονων κοινοβίων και των μετέπειτα εξισωτικών κοινοτήτων και κοινωνιών. Χάρη σ’ αυτόν βγήκαν οι μακρινοί μας πρόγονοι από τον κόσμο των ζώων. Αυτή η φιλοσοφία ζωής εξασφάλισε την επιβίωσή τους, μαθαίνοντάς τους να περπατάνε στα δύο για να έχουν ελεύθερα τα χέρια τους προκειμένου να συνεργάζονται, να επικοινωνούν και να δημιουργούν τους όρους της υλικής, κοινωνικής και πνευματικής τους ύπαρξης και εξέλιξης, να δημιουργούν πολιτισμό. Είναι αυτή η ενστικτώδης στάση ζωής που άλλαξε σταδιακά τον σωματότυπό μας για την επιβίωσής μας ως είδος, που αποκαλύπτει ότι όλα αυτά δεν ήρθαν απ’ έξω στον άνθρωπο, γιατί «δεν είναι το πνεύμα αυτό που μας στέλνει στον δρόμο μας, αλλά είναι το περπάτημα που ανοίγει δρόμους και γεννάει μέσα μας το πνεύμα»^[4].

Ο ουμανισμός είναι το σταδιακό χτίσιμο, η καλλιέργεια και η κωδικοποίηση της γλώσσας που κατέστησε εφικτή την συνεννόηση, την συνεργασία και την αποταμίευση γνώσης που έτρεφαν με εμπειρίες τον εγκέφαλο που όσο αυτός μεγάλωνε τόσο ονειρεύονταν καλύτερες συνθήκες ζωής και τον κάθε φορά καλύτερο κόσμο. «Ο άνθρωπος δεν αξίζει ούτε για τη γέννησή του, ούτε για την εξουσία του, ούτε για τα υπάρχοντά του. Η ανθρωπινότητά του αποτελεί την μοναδική του αξία. Είναι η ιδιότητα από την οποία απορρέουν όλες οι άλλες»^[5]. Η ανθρωπινότητα όμως που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από το ζώο δεν είναι κάτι το μεταφυσικό, αλλά κάτι το απόλυτα απτό ως υπερθετική σύνθεση σκεπτόμενης ύλης και ενέργειας και αποτελεί προϊόν της εξέλιξης, δηλαδή της ιστορίας^[6], με την βοήθεια της οποίας δεν κατανοούμε μόνο ‘την φυσική και την χημεία κατά συνέπεια και το φαινόμενο της ζωής’, όπως έλεγε ο Δαρβίνος, αλλά και ‘το φαινόμενο της ανθρώπινης κοινωνίας’, όπως έλεγε ο Μαρξ.

Υπ’ αυτήν την έννοια, το τελικό συμπέρασμα είναι ότι ο αταξικός ουμανισμός του 21^ου αιώνα νοείται, κατανοείται και ορίζεται ως:

·               Η αφύπνιση της καθηλωμένης, από τις θρησκείες^[7] και τις εξουσιαστικές ιδεολογίες, κριτικής, δημιουργικής, εξελικτικής και προοδευτικής σκέψης και συνεπώς ως μια πνευματική και κοινωνική επανάσταση που θα ολοκληρώσει όλες τις προδομένες και ηττημένες προηγούμενες επαναστάσεις.

·               Μια σύγχρονη κοσμοαντίληψη που αναγνωρίζει την αυθυπαρξία του κόσμου, την αυταξία και την κεντρική θέση του ανθρώπου σ’ αυτόν, πέρα από θεολογικούς και ιδεολογικούς μύθους, που εμπιστεύεται την ανθρώπινη φύση και ταυτίζεται με την κοινωνική και ιστορική πρόοδο που οδηγεί στην κοινωνική ισότητα, στην καθολική ευημερία και στην οικουμενική ειρήνη.

·               Το διαχρονικό όραμα του Ανθρώπου και συνεπώς το νόημα, το φωτεινό μονοπάτι, της ιστορίας των κοινωνιών και της ανθρωπότητας συνολικά, που παρά τις αντιξοότητες και τις σκοτεινές επιδιώξεις των εκάστοτε σκοταδιστικών και εξουσιαστικών ιερατείων, κατάφερε να εξασφαλίσει την επιβίωση και την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους και να το οδηγήσει στον φωτεινό 21^ο αιώνα της σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας που καθιστούν εφικτό έναν καλύτερο κόσμο.

·               Η λαχτάρα, η προσπάθεια και η ικανότητά μας ως ανθρωπότητα, να σκουπίσουμε το δάκρυ από τα μάτια της Μάνας Φύσης και να ξανακάνουμε το άδολο χαμόγελό της, το συναρπαστικό φαινόμενο της ζωής, την ζωή μας την ίδια, έργο τέχνης, πηγή δημιουργικής οικουμενικής έμπνευσης και ευτυχίας και αιώνιο στολίδι αυτού του αναρχοατελεύτητου και μεγαλοπρεπούς Σύμπαντος. Αυτό σημαίνει ότι η ανθρωπότητα παύει να αντιμετωπίζει την Βιόσφαιρα ως αντικείμενο λεηλασίας και πλουτισμού, αλλά ως ανανεώσιμη πηγή ζωής και ευτυχίας. Όμως αυτή η επιλογή προϋποθέτει την μετάβαση από το σύστημα οικονομίας για τον πλουτισμό των λίγων, στην οικονομία για την ευτυχία όλων, πράγμα που σημαίνει την εκ βάθρων αλλαγή της εγωιστικής ατομικιστικής οικονομικής φιλοσοφίας προς μια ολιστική οικονομική αντίληψη και δραστηριότητα που θα συνδυάζει την ευτυχία των ανθρώπων με την αποκατάσταση των ισορροπιών στα επιμέρους φυσικά υποσυστήματα, για να διατηρείται στο διηνεκές ο πλανήτης βιώσιμος και πηγή ζωής και ευτυχίας.

·               Η κοινωνία της κοινοκτημοσύνης και της ισότητας, της Άμεσης Δημοκρατίας, της οικουμενικής ειρήνης και της πραγματικής ελευθερίας, υπό την εγγύηση του ‘Κοινού των Ανθρώπων’ με κατάληξη την ολόπλευρη ανάπτυξη κάθε ανθρώπινου όντος, τον Νέο, τον σύγχρονο, τον πολυδιάστατο και ολοκληρωμένο Άνθρωπο

Όλα αυτά προϋποθέτουν ότι, ο αταξικός ουμανισμός με οδηγό το «μέτρον άριστον», το «μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος» και «όλοι οι άνθρωποι είναι μεταξύ τους αδέρφια και παιδιά της ίδιας μάνας Γης που έχουν ίσα δικαιώματα στη ζωή και στην ευτυχία», θα καταργήσει το αντικοινωνικό, υπεροπτικό, διχαστικό και καταστροφικό σύμπλεγμα εξουσίας του κεφαλαίου, δηλαδή την ατομική ιδιοκτησία μαζί με όλους τους εξουσιαστικούς θεσμούς και τα ‘θεία σκιάχτρα’ που παγιδεύουν τη ζωή και αποανθρωποποιούν την ιστορία της ανθρωπότητας. Στη συνέχεια θα ταξινομήσει και θα αξιολογήσει:

1.             Τις πραγματικές δυνατότητές των επιστημών και της τεχνολογίας και αφού ακυρώσει τις αρνητικές και καταστροφικές, όπως η παραγωγή όπλων και λοιπών μέσων μαζικής καταστροφής, θα ενισχύσει τις θετικές, δημιουργικές, ειρηνικές και χρήσιμες, όπως η ριζική αντικατάσταση του συγκεντρωτικού ενεργειακού συστήματος που στηρίζεται στα ανεπαρκή, πανάκριβα, ρυπογόνα και επικίνδυνα ορυκτά καύσιμα από ένα αποκεντρωμένο ενεργειακό σύστημα που θα στηρίζεται στις ανανεώσιμες πηγές ενέργεια με κέντρο το υδρογόνο, που σημαίνει ότι το βάρος θα δοθεί στην αυτοδιεύθυνση των κοινωνιών και την κοινωνική οικονομική αυτοδιαχείριση, δηλαδή στην συνεργασία, στην αλληλεγγύη και στην ενότητα του κόσμου και όχι στον ανταγωνισμό, την σύγκρουση, στον πόλεμο και στην καταστροφή, αποκαθιστώντας έτσι τον κοινωνικό χαρακτήρα και την κοινωνική ηθική της επιστήμης και της τεχνολογίας.

2.             Τις υλικές και πνευματικές ανθρώπινες και κοινωνικές ανάγκες σε αναγκαίες και χρήσιμες από την μια μεριά, σε τεχνητές, περιττές και βλαβερές από την άλλη και αφού ξεχωρίσει και καταργήσει τις περιττές και τον υποκινούμενο καταστροφικό καταναλωτισμό θα ικανοποιήσει στον αναγκαίο βαθμό τις αναγκαίες και χρήσιμες, για την δημόσια υγεία, την φυσιολογική σωματική και πνευματική ανάπτυξη, για την κοινωνική ισότητα και την γενική ευημερία, ανάγκες, υποτάσσοντας την οικονομική δραστηριότητα στον ορθολογισμό και στον άμεσο κοινωνικό έλεγχο.

3.             Τις πλευρές του πολιτισμού και αφού απαλλάξει την παιδεία από στείρες και νεκρές παραδόσεις, από σκοταδιστικούς μύθους και εξουσιαστικές ιδεολογίες, μέχρι η γενική παιδεία όλων των μελών της εκάστοτε κοινωνίας να καταστήσει τις κοινωνίες ικανές να απελευθερωθούν από θρησκευτικούς και ιδεολογικούς φανατισμούς, από πατριδοκάπηλους εθνικισμούς, από ρατσισμούς και άλλες τεχνητές κοινωνικές νοσηρότητες, απαλλάσσοντας τον πολιτισμό από όλες τις ψεύτικες πλευρές του και τις κάλπικες ‘αξίες’ που τον μετατρέπουν σε κούφια μαγεία, σε δουλοφροσύνη και βαρβαρότητα, τότε,

4.             θα μπορέσει, καταργώντας τις σχέσεις ατομικής ιδιοκτησίας πάνω στα μέσα παραγωγής^[8], να αναδιοργανώσει, σε σχέσεις αρμονίας μεταξύ κοινωνίας/ανθρωπότητας και Βιόσφαιρας, την οικονομία, την κοινωνία και τον πολιτισμό σε όλα τα επίπεδα στα μέτρα του Ανθρώπου, του ενημερωμένου, του κοινωνικοποιημένου, του πολυδιάστατου και ολοκληρωμένου και συνακόλουθα του ευτυχισμένου ανθρώπου.

Μας έμαθαν να θεωρούμε πως ένας καλύτερος κόσμος είναι ουτοπία και να πιστεύουμε πως η καπιταλιστική βαρβαρότητα είναι η μοίρα μας. Μας έμαθαν να μην έχουμε αυτοπεποίθηση και πως δεν μπορούμε τάχα να αυτοδιευθυνόμαστε ως κοινωνίες. Μας έμαθαν να περιμένουμε λύσεις των προβλημάτων μας από ‘θεούς’, ‘μεσσίες’, ηγέτες, ήρωες, αρχηγούς και ποιμένες. Μας έμαθαν να συμπεριφερόμαστε σαν πρόβατα και ως δούλοι ‘θεών’ και αφεντάδων με αποτέλεσμα την απαισιοδοξία και την υποταγή.

Όμως όλοι βλέπουμε πως καθημερινά όλα γύρω μας αλλάζουν, μόνο που αυτές οι αλλαγές συμβαίνουν χωρίς εμάς και γι’ αυτό οι περισσότερες αλλαγές συμβαίνουν εναντίον μας, παρά το γεγονός πως εμείς είμαστε το 99% της ανθρωπότητας και το 100% των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού που κινούμε την παγκόσμια οικονομία.

Είναι πια καιρός να συνειδητοποιήσουμε πως χωρίς εμάς, τις δυνάμεις της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού, τίποτα δεν μπορεί να συμβεί στην οικονομία και στην κοινωνία και να αποφασίσουμε να σταματήσουμε να εργαζόμαστε για τους εκμεταλλευτές μας. Είναι η ώρα να συνειδητοποιήσουμε πως ο καταστροφικός και απάνθρωπος καπιταλισμός δεν είναι η μοίρα της ανθρωπότητας, αντίθετα είναι ο εφιάλτης από τον οποίον πρέπει να απαλλαγούμε οριστικά. Ήρθε πια η ώρα να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε και να δημιουργούμε τους όρους για την κατάργηση της κοινωνικής ανισότητας^[9] και για την θεμελίωση του πολιτισμού της κοινωνικής ισότητας, τη βάση ενός αταξικού οικουμενικού ουμανισμού.

Το παλιό πρέπει να πεθάνει και το καινούργιο μπορεί και πρέπει να γεννηθεί, για να αποφύγει η ανθρωπότητα την συνέχιση της εποχής των τεράτων και της καπιταλιστικής βαρβαρότητας.

---

^[1] Ο Ντέιβιντ Γκρέμπερ, (1961-2020), ήταν καθηγητής ανθρωπολογίας στο London School of Economics. Είχε γίνει γνωστός από την συμμετοχή του στο κίνημα Occupy Wall Street.

^[2] Graeber David, On the Phänomenon of Bullshit Jobs. An essay on meaningless work, Magazine STRIKE, August 2013.

^[3] «Εκείνο που ξεχωρίζει τις οικονομικές περιόδους μεταξύ τους δεν είναι τι παράγεται, αλλά πώς και με ποια μέσα παραγωγής παράγεται. Τα μέσα παραγωγής δεν είναι μόνο το βαθμόμετρο της ανθρώπινης εργατικής δύναμης, αλλά και ο δείκτης των κοινωνικών σχέσεων, στα πλαίσια των οποίων συντελείται η παραγωγή», Marx Karl, Das Kapital, in: Marx-Engels Werke, Band 23, DIETZ VERLAG BERLIN 1972, Seiten 194-195.

^[4] Μπούμπερ Μάρτιν, Μονοπάτια στην Ουτοπία, ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2000, σελ. 71.

^[5] Βάνεγκεμ Ραούλ, Γενική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπινου όντος, ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη, 2007, σελ. 39.

^[6] «Οι βιολόγοι ισχυρίζονται ότι η προσθήκη της έννοιας της ιστορίας και της εξέλιξης στο κλειστό σύστημα των εννοιών της φυσικής και της χημείας επαρκεί απόλυτα για να εξηγήσει όλα τα βιολογικά φαινόμενα. Παντού όπου μπόρεσε κανείς να ελέγξει τους νόμους της φυσικής και της χημείας, αυτοί αποδείχτηκαν πάντα σωστοί και στους ζωντανούς οργανισμούς και συνεπώς δεν φαίνεται να υπάρχει κανένα ιδιαίτερο σημείο, στο οποίο θα μπορούσε να υπεισέλθει μια ιδιαίτερη δύναμη που να είναι διαφορετική από τις γνωστές δυνάμεις της φυσικής», Heisenberg Werner, Φυσική και φιλοσοφία, ΚΑΛΒΟΣ, Αθήνα 1971, σελ. 98.

^[7] Βλέπε Λάμπος Κώστας, Θεός και Κεφάλαιο, Δοκίμιο για τη σχέση μεταξύ θρησκείας και εξουσίας. ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2015.

^[8] Βλέπε, Λάμπος Κώστας, Η γέννηση και ο θάνατος της ατομικής ιδιοκτησίας. Η ατομική ιδιοκτησία ως μήτρα βίας, εξουσίας, ανισότητας, εγκληματικότητας, σκοταδισμού και ανηθικότητας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2017.

^[9] Lampos Kostas, Social in/Equality and classless Humanism, ONTIMEBOOKS, London 2020.