Η Ένωσις το 1964

                            

Του Άντη Ροδίτη

Το θέμα της δυνατότητας πραγματοποιήσεως της Ενώσεως Κύπρου-Ελλάδος  χωρίς παραχωρήσεις στην Τουρκία, κατά τον μήνα Αύγουστο 1964, δεν μπορεί να παραγνωρισθεί από την Ιστορία.

Στις 23 Αυγούστου 1964 ο Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Ντην Ρασκ απέστειλε τηλεγράφημα (D.S., C.F., POL 27 CYP, 479 secret)  πέντε σελίδων, προς τον Μεσολαβητή των διαπραγματεύσεων στη Γενεύη μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας Ντην Άτσεσον, με αντίγραφα στους Αμερικανούς πρέσβεις Αθηνών, Άγκυρας και Λονδίνου.

Το τηλεγράφημα περιέγραφε τη «νέα πορεία δράσης» (“new proposed course of action”), επειδή η κυβέρνηση των ΗΠΑ είχε κρίνει ότι οι διαπραγματεύσεις στη Γενεύη είχαν τερματισθεί («had run its course»).

Επρόκειτο ουσιαστικά για τελεσίδικη απόφαση λύσης του Κυπριακού για την οποία ο Υπ. Εξ. των ΗΠΑ ενημέρωνε τους αρμοδίους πρέσβεις και ανέμενε την τυπική συγκατάνευσή τους, βάσει και των εκθέσεών τους των προηγουμένων μηνών.

Η Ελληνική Κυβέρνηση, έλεγε ο Ρασκ, θα έπρεπε «να προχωρήσει με τα σχέδια της για την πραγματοποίηση της Ενώσεως», ενώ οι ΗΠΑ αναλάμβαναν την ευθύνη «ώστε ούτε οι Τούρκοι ούτε οποιαδήποτε άλλη εξωτερική δύναμη να επέμβει με στρατιωτική ενέργεια». (“We will undertake to see that neither the Turks nor any other power will intervene with military force”).

Η διαβεβαίωση αυτή επαναλαμβάνεται στο έγγραφο δύο φορές. Ενδιάμεσα τίθεται ο μοναδικός όρος προς την Ελλάδα, να διαπραγματευθεί με την Τουρκία μετά την ολοκλήρωση της Ενώσεως (“once Enosis is concluded”) με στόχο την παραχώρηση στην Τουρκία βάσεως με ενοίκιο για 50 χρόνια. Και να διαβεβαιώσει η Ελλάς τον τ/κυπριακό πληθυσμό για τα μειονοτικά του δικαιώματα.

 

Ενώ οι Άγγλοι χρειάστηκαν σχεδόν τρεις μέρες να πάρουν είδηση ότι αυτό το “once Enosis is concluded” σήμαινε πως η Τουρκία δεν θα έπαιρνε τίποτε στο τέλος σε απευθείας διαπραγματεύσεις με την Ελλάδα μετά την Ένωση (έγγραφο 25.8.64 DEFE 11/456, FO 10368), ο πρέσβης Αθηνών Χένρυ Λαμπουίς όχι μόνο συμφώνησε αλλά υπερθεμάτισε (387 secret, L.B.J. Library, N.S.F., Country File, Box 122, Cyprus, Vol. 14), ενώ ο πρέσβης Λονδίνου Ντέηβιντ Μπρους εξέφρασε απλώς φόβους και απροθυμία συμμετοχής της Βρετανίας στην επιχείρηση, συμφωνώντας πάντως ότι η Ένωση ήταν υπό τις περιστάσεις η επιθυμητή λύση (911 secret, L.B.J. Library, N.S.F., Country File, Box 122, Cyprus, Vol. 14). Ο Ρέυμοντ Χέαρ, πρέσβης στην Άγκυρα, αντέδρασε αρνητικά, προειδοποίησε πως επρόκειτο για άνευ όρων Ένωση, αλλά από την άλλη παραδεχόταν πως η αντίδρασή του ήταν άμεσα αντανακλαστική, επηρεασμένη μάλλον από την αναμενόμενη τουρκική αντίδραση (370 secret, L.B.J. Library, N.S.F., Country File, Box 122, Cyprus, Vol. 14).

Ο ίδιος ο Ντην Άτσεσον είχε ήδη δεχτεί και παραδεχτεί από την προηγούμενη (22 Αυγούστου) – γι αυτό άλλωστε έφτασε και η κυβέρνηση των ΗΠΑ στην απόφαση της 23ης Αυγούστου – ότι  «μόλις οι Έλληνες είναι έτοιμοι να εφαρμόσουν την Ένωση θα μπορούν να πουν ότι είναι χωρίς όρους, όπως πράγματι και θα είναι, αφού οι Τούρκοι θα έχουν χάσει το λεωφορείο». (Έγγραφο 462 secret, D.S., C.F., POL 27 CYP: “When Greeks were ready to produce Enosis, they could say that it was unconditional as it would indeed be since the Turks would have missed the bus”.

Οι Έλληνες, όμως, η κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου, δεν μπορούσε να είναι καθόλου «έτοιμη να εφαρμόσει την Ένωση», επειδή η προπαγάνδα τού Αρχιεπισκόπου Μακαρίου είχε πείσει τον κυπριακό λαό ότι η ελληνική μεραρχία ήταν εχθρικός, νατοϊκός στρατός και ότι είναι διχοτόμηση που θα εφάρμοζε κι όχι  την Ένωση. Οποιαδήποτε κίνηση της μεραρχίας μπορούσε να δημιουργήσει  εμφυλιοπολεμικές συνθήκες στην Κύπρο με απρόβλεπτες για όλους εξελίξεις. Η μεραρχία δεν κινήθηκε και η Ένωση δεν έγινε.

Σημείωση: Όλα τα ανωτέρω αναφερόμενα έγγραφα υπάρχουν στην πρωτότυπη μορφή τους και μεταφρασμένα στα ελληνικά στο βιβλίο «Κουράγιο Πηνελόπη», Αρμός 2013.