Παγκόσμια και τοπική υφαρπαγή της γης την εποχή της κρίσης

Πολλοί  και διάφοροι αδυνατούν να κατανοήσουν όλες ή έστω κάποιες σημαντικές πλευρές του «ιμπεριαλιστικού» προβλήματος στην εποχή μας. Πολλοί δεν δίνουν σημασία στην επαν-αποκιοποίηση της Αφρικής και στην «μετάσταση» του  πολυεθνικού κεφαλαίου σε τομείς που ήταν παλιά έξω από την εμβέλειά του – όπως είναι η αγροτική γη. Το παρακάτω κείμενο δείχνει αυτή τη νέα δυναμική. ΓΣχ

ΑΠΟ ΤΟΥΣ 

#ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ, Υπ. Διδάκτωρ

Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης,

Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

#ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΤΣΑΒΔΑΡΟΓΛΟΥ, Υπ. Διδάκτωρ

Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης,

Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Σύμφωνα με πλήθος μελετητών (Borras et al., 2011, Caffentzis, 2010, Harvey, 2005, Swyngedouw, 2004, Zoomers, 2010) η υφαρπαγή της γης (land grabbing), μέσω των αποκαλούμενων 'μεγάλης κλίμακας επενδύσεων σε γη', έχει λάβει τις τελευταίες δεκαετίες τεράστιες διαστάσεις στη Λατινική Αμερική, την Αφρική, την Νότια και Νοτιοανατολική Ασία, καθώς και στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και της Ανατολικής Ευρώπης. 

Ταυτόχρονα υπερβαίνοντας τις διαιρέσεις μεταξύ Βορρά-Νότου, Δύσης-Ανατολής οι τάσεις της υφαρπαγής της γης δείχνουν ότι όλο και περισσότερο επεκτείνεται σε ολόκληρο το πλανήτη με τη λεγόμενη 'πλανητική-παγκόσμια υφαρπαγή γης' και με τις ποικίλες πολιτικές αποστέρησης-απαλλοτρίωσης των πόρων-μέσων παραγωγής και αναπαραγωγής και την ταυτόχρονη βίαιη εκτόπιση των τοπικών πληθυσμών από τις εστίες τους.

Επίσης η υφαρπαγή της γης, συνοδεύεται και με γεωπολιτικές στρατηγικές, διακρατικές και πολυμερείς συμφωνίες, πολέμους για πρώτες ύλες, συγκρούσεις για τον έλεγχο των τροφίμων, του νερού, τη δέσμευση εκτάσεων γης για τη δημιουργία μεγάλων έργων και υποδομών, για τουριστικές εγκαταστάσεις, για εγκατάσταση ΑΠΕ, για δημιουργία Ειδικών Οικονομικών Ζωνών, καθώς και για επεκτάσεις των πόλεων.

Οι παραπάνω εκφράσεις της υφαρπαγής της γης συνήθως ερμηνεύονται στα πλαίσια της νεοφιλελευθεροποίησης του χώρου (Brenner and Theodore, 2002), της μονιμότητας της λεγόμενης πρωταρχικής συσσώρευσης (Caffentzis, 2010) της συσσώρευσης μέσω της στέρησης (Harvey 2005) και της κρίσης υπερσυσσώρευσης (Χατζημιχάλης 2014). 

Λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω προσεγγίσεις επιδιώκουμε να εμπλουτίσουμε την συζήτηση για την υφαρπαγή της γης αναζητώντας τις αρθρώσεις της με τη μετανάστευση, την ένταση της έμφυλης καταπίεσης και τις κοινωνικοχωρικές μεταβολές. Ο λόγος είναι ότι εκτός από τη νεοφιλελευθεροποίηση της αγοράς γης δηλαδή την ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση της γης, συνέπεια και στόχος της υφαρπαγής της γης είναι και η ανατροπή των κοινοτικών δεσμών, σχέσεων και θεσμών των τοπικών πληθυσμών, η καταστροφή της κοινωνικής υποκειμενικότητάς τους, των τοπικών εθίμων, της τοπικής κουλτούρας, των πολιτισμικών τους πρακτικών και ο μετασχηματισμός του ανθρωπολογικού τύπου των τοπικών πληθυσμών. Εδώ επομένως γίνεται φανερός ο συνδυαστικός χαρακτήρας των πολλαπλών συστημάτων εξουσίας και διακρίσεων καθώς η ένταση της έμφυλης καταπίεσης, η μετανάστευση, η αλλαγή της κοινωνικής, ταξικής και πληθυσμιακής σύστασης αποτελούν αναπόσπαστες πτυχές της υφαρπαγής της γης.

Στο παραπάνω πλαίσιο μελετούμε τις ιδιαίτερες εκφράσεις που έχει λάβει η υφαρπαγή της γης στην Ελλάδα την εποχή της κρίσης. Η ιδιωτικοποίηση της κρατικής γης, οι αποκρατικοποιήσεις-ιδιωτικοποιήσεις κρατικών-δημοτικών επιχειρήσεων, η συγκεντροποίηση της αγροτικής γης, η αυξημένη φορολόγηση της ακίνητης περιουσίας και μικροϊδιοκτησίας, οι εξώσεις, οι πλειστηριασμούς και οι κατασχέσεις κατοικίας αποτελούν ορισμένες από τις εκδοχές της υφαρπαγής της γης οι οποίες έχουν άμεσες ταξικές, έμφυλες και φυλετικές επιπτώσεις.

1. Εισαγωγή

Η λεγόμενη 'υφαρπαγή γης' (land grabbing), παρόλο που σύμφωνα με αρκετούς μελετητές (Harvey, 2005· Borras, et al. 2011· Caceres, 2014) αποτελεί πάγια πρακτική τουλάχιστον από την εποχή της αποικιοκρατίας, θεωρείται ότι πρωτοχρησιμοποιήθηκε και έγινε ως όρος γνωστή κατά την περίοδο της κρίσης τροφίμων του 2007-2008 όταν εταιρίες από τη Νότια Κορέα και τη Σαουδική Αραβία σφετερίστηκαν τις καλύτερα αρδευόμενες καλλιεργήσιμες εκτάσεις γης στη Μαδαγασκάρη και την Αιθιοπία, ώστε να εξάγουν αραβόσιτο και φοινικέλαιο. Αποτέλεσμα της υφαρπαγής των εύφορων αγροτικών εκτάσεων ήταν να εκτοπιστούν και να υποσιτίζονται δεκάδες χιλιάδες κάτοικοι στη Μαδαγασκάρη και την Αιθιοπία (Cotula et al., 2009· Zoomers, 2010· Bias 2008). 

Από τότε ο όρος έχει γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής και ο πιο γνωστός ορισμός είναι αυτός των McCarthy et al (2012), σύμφωνα με τον οποίο: „Ο όρος "υφαρπαγή γης" αναφέρεται στην απόκτηση της εξουσίας ελέγχου επί της γης και των υπόλοιπων συναφών πόρων όπως νερό, ορυκτά, δάση, με σκοπό τα οφέλη που προκύπτει από τη χρήση τους. Δηλαδή πρόκειται για το σχέδιο καθορισμού και παγίωσης της πρόσβασης στον χερσαίο πλούτο και των επιπρόσθετων ωφελειών από την χρηματοπιστοτικοποίηση των γαιών.'

Παρόλο που είναι δύσκολο να εκτιμηθεί η έκταση της σύγχρονης υφαρπαγής γης, σύμφωνα με το παρατηρητήριο GRAIN (2010) υπολογίζεται ότι μέσα στην πενταετία 2005-2010 σε τουλάχιστον 70 χώρες πάνω από 115 εκατομμύρια εκτάρια γης, αφαιρέθηκαν από τοπικές κοινότητες και αποδόθηκαν σε παγκόσμιους ή τοπικούς επενδυτές. Το μέγεθος της αρπαγής, μόνο για την πενταετία 2005-2010, υπολογίζεται ότι αντιστοιχεί στο 3% με 5% της διαθέσιμης παγκόσμιας αγροτικής γης και εκτιμάται ότι, ιδιαίτερα μετά την κρίση τροφίμων και τις μελλοντικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, η υφαρπαγή της γης θα κλιμακωθεί ξεπερνώντας, έως το 2020, το 10% της διαθέσιμης παγκόσμιας αγροτικής γης.

Έχοντας κατά νου τις παραπάνω εξελίξεις, αντικείμενο του παρόντος άρθρου είναι η παρουσίαση ενός κριτικού εννοιολογικού-μεθοδολογικού πλαισίου για την κατανόηση των διαδικασιών υφαρπαγής της γης, με βάση το οποίο εξετάζονται οι μορφές, οι αιτίες και οι συνέπειες του φαινομένου σε πλανητική κλίμακα, καθώς επίσης και οι πρόσφατες πολιτικές υφαρπαγής της γης στην περίπτωση της Ελλάδας της εποχή της κρίσης.

2. Μεθοδολογικό-επιστημολογικό πλαίσιο

Για την κατανόηση και ερμηνεία της υφαρπαγής της γης η μέθοδος που ακολουθούμε εμπνέεται από τη μαρξική θεώρηση της 'μονιμότητας της λεγόμενης πρωταρχικής συσσώρευσης'(Marx 1867/1976), την αναθεώρησή της από την προσέγγιση για τις λεγόμενες 'νέες περιφράξεις' (Caffentzis, 2010· Midnight Notes Collective, 1990), τη θεωρία της 'συσσώρευσης μέσω της αποστέρησης' (Harvey, 2005· Χατζημιχάλης, 2014) καθώς και τις πρόσφατες εννοιολογήσεις για τη 'νεοφιλελευθεροποίηση του χώρου' (Brenner and Theodore, 2002). Τέλος θεωρούμε ότι θα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι πρόσφατες διαθεματικές (Collins, 1990· hooks, 2000) και μεταποικιακές (Roy, 2011 · Robinson, 2011) χωρικές προσεγγίσεις ώστε να επιτευχθεί η πληρέστερη κατανόηση των διαδικασιών της υφαρπαγής της γης.

Ως 'πρωταρχική συσσώρευση' ορίστηκε από τον Marx (1867/1976) η διαδικασία περίφραξης (enclosure) των κοινών γαιών, η οποία έλαβε χώρα κατά τη μετάβαση από την φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Οι χρήστες των κοινών γαιών αποκόπηκαν από τα μέσα παραγωγής και αναπαραγωγής και εξαναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στα ανερχόμενα εκείνη την εποχή βιομηχανικά αστικά κέντρα. Οι εκτοπισμένοι στα αστικά κέντρα πληθυσμοί μη έχοντας τίποτε άλλο παρά μόνο την εργατική τους δύναμη, υποχρεώθηκαν να εργαστούν υπό καθεστώς μισθωτής εργασίας, ώστε να μπορέσουν να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν. Κατ' αυτόν τον τρόπο σύμφωνα με τον Marx (1867/1976) δημιουργήθηκε η τάξη των προλετάριων που πωλούν την εργατική τους δύναμη και από την άλλη η τάξη των κεφαλαιοκρατών που κατέχουν τα μέσα παραγωγής. Αυτοί οι δυο πόλοι-τάξεις συνιστούν την σχέση κεφάλαιο¬εργασία. Σύμφωνα με τον Caffentzis (2010) για την ύπαρξη και επιβίωση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής πρέπει να διαχωριστούν οι άνθρωποι από τα μέσα παραγωγής και διαβίωσης. Όσο οι άνθρωποι έχουν τον έλεγχο των μέσων διαβίωσης και κοινωνικής αναπαραγωγής δεν θα υπάρχει κίνητρο για να πουλήσουν την εργατική τους δύναμη στους κεφαλαιοκράτες ώστε να δημιουργηθεί υπεραξία από αυτόν που κατέχει το κεφάλαιο.

Το ζήτημα της λεγόμενης πρωταρχικής συσσώρευσης, από τότε που το πρωτοδιατύπωσε ο Marx, αποτελεί αντικείμενο διεπιστημονικής έρευνας και ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα αρκετοί μελετητές (De Angelis, 2007· Caffentzis, 2010· Harvey, 2003· Holloway, 2010) εξετάζοντας τις παγκόσμιες συνέπειες και μεταβολές του νεοφιλελευθερισμού τονίζουν τον διαρκή και συστατικό χαρακτήρα των περιφράξεων και της λεγόμενης πρωταρχικής συσσώρευσης. Συγκεκριμένα ως νέες περιφράξεις αναγνωρίζονται μεταξύ άλλων η μετανάστευση, το trafficking, οι περιβαλλοντικές καταστροφές, η βιομετρική, ο έλεγχος του internet, η σύγχρονη υφαρπαγή γης και η συσσώρευση πληθυσμών σε παραγκουπόλεις, τα Προγράμματα Δομικής Αναπροσαρμογής του Δ.Ν.Τ. στη Λατινική Αμερική, την Αφρική και πρόσφατα στην Ευρώπη, η κρίση χρέους, οι πόλεμοι για πρώτες ύλες και η συρρίκνωση του μεταπολεμικού κράτους πρόνοιας των δυτικοευρωπαϊκών χωρών.

Επίσης την τελευταία δεκαετία αρκετοί γεωγράφοι, πολεοδόμοι και χωροτάκτες μελετούν την χωρική εξέλιξη της υφαρπαγής της γης και των νέων περιφράξεων και υποστηρίζουν ότι η πρωταρχική συσσώρευση είναι μια συνεχιζόμενη λειτουργία του καπιταλισμού και όχι μόνο ένα προκαπιταλιστικό φαινόμενο (Caceres, 2014· Jeffrey et al. 2012). Ο Harvey (2003) συγκεκριμένα έχει υποστηρίξει, ότι οι σύγχρονες μορφές της παγκοσμιοποίησης χαρακτηρίζονται από νέους μηχανισμούς αποστέρησης και εκτόπισης, όπως είναι η εμπορευματοποίηση και ιδιωτικοποίηση της γης, η βίαιη εκδίωξη των αγροτικών πληθυσμών, η μετατροπή ιδιαίτερων μορφών δικαιωμάτων ιδιοκτησίας όπως κοινά και κολεκτίβες σε αποκλειστικά ιδιωτικά καθεστώτα ιδιοκτησίας. Ο Harvey (2003) συνοψίζοντας την ανάλυσή του εντοπίζει τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά στη 'συσσώρευση μέσω της αποστέρησης': ιδιωτικοποίηση, εμπορευματοποίηση, χρηματοπιστοτικοποίηση και διαχείριση-χειραγώγηση των περιουσιακών στοιχείων.

Συμπληρωματικά στην παραπάνω ανάλυση έχει ιδιαίτερη σημασία η σύνδεση της μονιμότητας της λεγόμενης πρωταρχικής συσσώρευσης με τις κρίσεις του καπιταλισμού. Σύμφωνα με τις Chandra και Basu (2007), ο καπιταλισμός σε περιόδους κρίσης επιδιώκει, για να τις ξεπεράσει, να επεκτείνει τη σχέση κεφάλαιο, δηλαδή τον διαχωρισμό των ανθρώπων από τα μέσα παραγωγής και αναπαραγωγής, σε νέες σφαίρες ή παράλληλα να βαθύνει τις υπάρχουσες σχέσεις. Επομένως στις περιόδους κρίσης εφαρμόζονται νέες ή εντείνονται οι υφιστάμενες διαδικασίες πρωταρχικής συσσώρευσης και υφαρπαγής της γης.

Με βάση το παραπάνω πλαίσιο αρκετοί σύγχρονοι μελετητές συνδέουν την υφαρπαγή της γης με τη λεγόμενη νεοφιλελευθεροποίηση του χώρου. Συγκεκριμένα οι σημερινές νεοφιλελεύθερες χωρικές πολιτικές μπορούν να συνοψιστούν με βάση την προσέγγιση των Brenner και Theodore (2002) όπως έχει συστηματοποιηθεί από τους Hodkinson (2012) και Jeffrey, et al., (2012) ως εξής:

• Ιδιωτικοποίηση του δημοτικού-δημόσιου τομέα και των δημόσιων-συλλογικών υποδομών ή αλλιώς 'ρεβανσιστική' επίθεση στις δημόσιες υπηρεσίες.

• Αναδιάρθρωση των κέντρων των πόλεων και της αγοράς κατοικίας με διαδικασίες εξευγενισμού, οι οποίες περιλαμβάνουν περίκλειστα μεγάλα αναπτυξιακά πρότζεκτ, εκτεταμένη εκκαθάριση της δημόσιας στέγασης και άλλων κατοικιών χαμηλών ενοικίων.

• Νέες στρατηγικές εδαφικής ανάπτυξης, οι οποίες εκθέτουν τις περιοχές στις δυνάμεις της παγκόσμιας αγοράς και ενθαρρύνουν την (επανα)εγκατάσταση επιχειρήσεων μέσω ειδικών ζωνών κίνητρων.

Συμπληρωματικά με τις παραπάνω προσεγγίσεις για την κατανόηση των διαδικασιών της υφαρπαγής της γης εμπνεόμαστε από τις διαθεματικές και μεταποικιακές χωρικές προσεγγίσεις, οι οποίες αναδεικνύουν τις ενδιάμεσες υβριδικές διαδικασίες υφαρπαγής της γης καθώς επίσης εστιάζουν στην αποκαλούμενη 'διασταύρωση' των ποικίλων συστημάτων εξουσίας, καταπίεσης και διακρίσεων.

Συγκεκριμένα οι μεταποικιακές (post-colonial) προσεγγίσεις του χώρου, επιδιώκουν την υπέρβαση του διχοτομικού διπόλου ανάμεσα στον λεγόμενο 'Παγκόσμιο Βορρά' και τον 'Παγκόσμιο Νότο' και μελετούν τις ενδιάμεσες 'υβριδικές' περιοχές σε κάθε συγκριμένο χωρικό πλαίσιο. Ο στόχος τους είναι η αποκαλούμενη 'από-δυτικοποίηση' και 'απο-αποικιοποίηση' της χωρικής θεωρίας, δηλαδή 'η αποκαθήλωση του λεγόμενου δυτικού βλέμματος και λόγου' (Roy, 2011) καθώς και η άρση της ομογενοποίησης των έως πρότινος αποκαλούμενων 'υποδεέστερων' γεωγραφικών περιοχών (Robinson, 2011).

Ταυτόχρονα οι διαθεματικές προσεγγίσεις επιδιώκουν να φωτίσουν τα λεγόμενα πολλαπλά 'σταυροδρόμια' των συστημάτων εξουσίας, καταπίεσης και διακρίσεων όπως η φυλή, η τάξη, το φύλο, το χρώμα, η θρησκεία, η εθνότητα, η κουλτούρα, κ.ο.κ. Η θεωρία της διαθεματικότητας (intersectionality) υποστηρίζει πως οι πολλαπλές καταπιέσεις όπως για παράδειγμα ο ρατσισμός, ο σεξισμός, η ταξική διαστρωμάτωση, η ξενοφοβία, η ομοφοβία, ο εθνοτισμός ή η θρησκευτική μισαλλοδοξία δεν δρουν ανεξάρτητα η μια από την άλλη, αλλά διαρκώς περιπλέκονται και αναπαράγονται μέσα από τις υπόλοιπες, διαμορφώνοντας διαρκώς πρωτότυπες και νέες υβριδικές κατηγορίες, διαδικασίες και κοινωνικά συστήματα (Collins, 1990· Crenshaw, 1991· hooks, 2000).

Με βάση τις παραπάνω προσεγγίσεις εννοιολογούμε τις διαδικασίες της υφαρπαγής της γης ως εκφράσεις των νεοφιλελεύθερων νέων περιφράξεων, οι οποίες για να γίνουν κατανοητές θα πρέπει να εξετάζονται στο κάθε συγκεκριμένο χωρικό πλαίσιο μέσα από τις συμπλέξεις και αλληλεπιδράσεις των ποικίλων συστημάτων εξουσίας και διακρίσεων.

3. Πλανητική υφαρπαγής της γης: αιτίες, μορφές και συνέπειες

H υφαρπαγή γης θεωρείται ότι έχει ως κύριες αιτίες την αυξανόμενη αστικοποίηση του πληθυσμού, τις αλλαγές στα πρότυπα διατροφής, τις λεγόμενες 'αποκαλυπτικιστικές' προβλέψεις για έλλειψη πόρων όπως η τροφή και η ενέργεια καθώς και τους κινδύνους από φυσικές καταστροφές, οι οποίες θα προκύψουν από την κλιματική αλλαγή (Caffentzis, 2010). Οι παραπάνω απειλές, καθώς και άλλες καταστροφικές αφηγήσεις όπως ο φόβος της κρατικής χρεοκοπίας, στόχο έχουν σύμφωνα με τον Χατζημιχάλη (2014) να νομιμοποιήσουν την υφαρπαγή της γης. Οι ασφάλειες από πιθανές καταστροφές και οι απειλές πτώχευσης συνδέονται με την εμπορευματοποίηση και ιδιωτικοποίηση της γης από διεθνείς επενδυτές αλλά και από τοπικούς φορείς, με τη μετατροπή των ποικίλων τυπικών και άτυπων μη-ιδιωτικών μορφών δικαιωμάτων ιδιοκτησίας (κοινά, κολεκτίβες, κράτος κτλ.) σε αποκλειστικά ατομικά ιδιωτικά καθεστώτα ιδιοκτησίας, τα οποία, στη συνέχεια, μπορούν ευκολότερα να ενταχθούν στις τοπικές και παγκόσμιες αγοροπωλησίες γης (Brenner and Theodore, 2002· Zoomers, 2010).

Σύμφωνα με το παρατηρητήριο GRAIN (2010) οι χώρες στις οποίες η υφαρπαγή γης έχει λάβει τη μεγαλύτερη έκταση κατά την πενταετία 2006-2011 είναι οι εξής: Μοζαμβίκη 6,6 εκ. εκτάρια, Νότιο Σουδάν 6,3 εκ. εκτάρια, Λιβερία 4,0 εκ. εκτάρια, Παπούα-Νέα Γουινέα 3,8 εκ. εκτάρια, Σουδάν 3,7 εκ. εκτάρια, Ινδονησία 3,5 εκ. εκτάρια, και Αιθιοπία 2,9 εκ. εκτάρια. Ως μέτρο σύγκρισης, η συνολική έκταση της Ελλάδας είναι 13,1 εκ. εκτάρια. Είναι φανερό ότι το σύνολο των παραπάνω χωρών βρίσκονται στον λεγόμενο 'Παγκόσμιο Νότο'.

Άμεση συνέπεια της υφαρπαγής της γης στις παραπάνω χώρες είναι ότι οι εκτοπισμένοι πληθυσμοί εξαναγκάζονται να μεταναστεύσουν, να διασχίσουν σύνορα, φράχτες, συρματοπλέγματα, ποτάμια, θάλασσες, νάρκες, αστυνομικές περιπόλους (Davis, 2004· Borras et al, 2011 · Caceres, 2014). Επίσης γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης δουλεμπόρων, κλείνονται σε στρατόπεδα κράτησης και έπειτα τις περισσότερες φορές με βίαιες μεθόδους εξαναγκάζονται να αναζητήσουν εργασία ακόμα και με εξαιρετικά δυσμενείς όρους (μαύρη και απλήρωτη εργασία), ακόμα εξωθούνται στην πορνεία, σε κυκλώματα τράφικινγκ και εμπόριου ανθρώπινων οργάνων (Caffentzis and Federici, 2014· De Schutter, 2011).

Ιδιαίτερη συνέπεια της υφαρπαγής της γης είναι ότι οι εκτοπισμένοι, αγροτικοί κυρίως πληθυσμοί, οι οποίοι έχασαν τους πόρους-μέσα παραγωγής και αναπαραγωγής και εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους, στον αγώνα τους για επιβίωση, καταλαμβάνουν στην περίμετρο αλλά και εντός των αναδυόμενων αστικών κέντρων κρατικές γαίες, πρώην εκτάσεις από την εποχή της αποικιοκρατίας, εκκλησιαστικά κτήματα και εγκαταλελειμμένα κτίρια (Davis, 2004· Roy, 2005). 

Κατά αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται οι λεγόμενες αυτοσχέδιες ή άτυπες οικιστικές αναπτύξεις (παραγκουπόλεις), οι οποίες σύμφωνα με τον Davis (2004) όλο και περισσότερο συνιστούν τον κανόνα στην παραγωγή του αστικού χώρου. 

Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 υπολογίζεται ότι περίπου ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι κατοικούσαν σε 250.000 αυτοσχέδιους οικισμούς σε ολόκληρο τον πλανήτη, αριθμός που αντιστοιχεί στο 33% του παγκόσμιου αστικού πληθυσμού ή στο 60% του πληθυσμού των λεγόμενων 'αναπτυσσόμενων μεγαπόλεων' (UN-HABITAT, 2003). 

Θα πρέπει ωστόσο να τονισθεί ότι η εμφάνιση και μεγέθυνση των αυτοσχέδιων οικισμών ταυτίζεται με την εφαρμογή των Προγραμμάτων Δομικής Αναπροσαρμογής (ΠΔΑ) από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Παγκόσμια Τράπεζα στις χώρες της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής κατά τις δεκαετίες του '80 και '90 (Davis 2004). Οι πολιτικές των ΠΔΑ είχαν ως αποτέλεσμα εκτός από την υφαρπαγή της γης στην ύπαιθρο και την κατάρρευση των υποδομών των πόλεων (υγεία, εκπαίδευση, μεταφορές, ενέργεια, δίκτυα ύδρευσης-αποχέτευσης, κτλ.), την αλματώδη αύξηση της ανεργίας, τη μείωση των μισθών και την υφαρπαγή κατοικιών ακόμα και από μεσαία οικονομικά στρώματα (Davis, 2004· Harvey, 2005· Swyngedouw, 2004). 

Σήμερα οι κάτοικοι των αυτοσχέδιων-άτυπων οικισμών δέχονται ένα νέο κύμα υφαρπαγής της γης μέσω των διαδικασιών της 'τιτλοποίησης' των άτυπων οικισμών (land-slums titling), δηλαδή της απόδοσης δικαιωμάτων ατομικής ιδιοκτησίας στις κατοικίες τους. Η μέθοδος της 'τιτλοποίηση' σύμφωνα με αρκετούς μελετητές (Harvey, 2012· Robinson, 2011 · Roy, 2005), έχει τους εξής τρεις βασικούς στόχους: 

Πρώτον διευκολύνεται η κατεδάφιση των παραγκουπόλεων και απελευθερώνονται εκτάσεις για να επενδύσει το τοπικό και παγκόσμιο κτηματομεσιτικό κεφάλαιο, 

δεύτερον οι λεγόμενες 'επικίνδυνες τάξεις' απομακρύνονται από την ευρύτερη περιοχή του κέντρου των πόλεων ή από τις επιλεγμένες προς επενδύσεις περιοχές και 

τρίτον με τη χρηματοπιστοτικοποίηση της κατοικίας αναζωογονείται η οικονομία και ταυτόχρονα οι πρώην καταληψίες μετασχηματίζονται σε δανειολήπτες και ως εκ τούτου εξαναγκάζονται να 'κανονικοποιήσουν' τον τρόπο ζωής τους.

Πέρα από τις παραπάνω εξελίξεις η υφαρπαγή της γης έχει τοπική και πλανητική διάσταση και στο περιβάλλον της τρέχουσας κρίσης, η μελέτη του φαινομένου καταδεικνύει ότι εκτός από τις χώρες του λεγόμενου 'Παγκόσμιου Νότου' η υφαρπαγή γης εντείνεται και στον 'Παγκόσμιο Βορρά'. Συγκεκριμένα η υφαρπαγή της γης στις ΗΠΑ καθώς και στην Ευρώπη εκφράζεται τις τελευταίες δεκαετίες με τη συγκεντροποίηση της αγροτικής γης, με την ιδιωτικοποίηση της κρατικής γης και ακίνητης περιουσίας, καθώς και με την αυξημένη φορολόγηση της ακίνητης περιουσίας και της μικροϊδιοκτησίας. Άμεσες επιπτώσεις της υφαρπαγής γης, οι οποίες όλο και περισσότερο εντείνονται είναι οι εξώσεις, οι πλειστηριασμούς και οι κατασχέσεις κατοικίας (Βαταβάλη και Σιατίτσα, 2013· Franco and Borras, 2013).

Συγκεκριμένα η υφαρπαγή της γης στις ΗΠΑ έχει ως αφετηρία το λεγόμενο 'δίκαιο της ανακάλυψης', με βάση το οποίο από τον 18ο αιώνα οι Άγγλοι αποικιοκράτες θεωρούσαν την ανακαλυφθείσα χώρα ως ακατοίκητη από 'πολιτισμένους ανθρώπους' και κατοχύρωναν δικαιώματα ιδιοκτησίας δεσμεύοντας τη γη των αυτοχθόνων (Χατζημιχάλης, 2014). Σημαντικές εκτάσεις γης αποδόθηκαν σε ατομικούς ιδιοκτήτες (αποίκους) ωστόσο, το μεγαλύτερο ποσοστό κατοχυρώθηκε ως κρατική ιδιοκτησία. Το καθεστώς αυτό άρχισε να αλλάζει τη δεκαετία του '80 με τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές της κυβέρνησης του Ρόναλντ Ρέιγκαν. Σήμερα στις ΗΠΑ, η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας και η απόδοση δικαιωμάτων ατομικής ιδιοκτησίας γίνεται με ταχείς ρυθμούς. Από το 1982 έως το 2010, οι εκτάσεις που ανήκουν στο κράτος μειωθήκαν από 36% στο 22% επί της συνολικής έκτασης της χώρας. Επιπλέον σημειωνεται ότι η αμερικάνικη υφαρπαγή της γης έχει έντονα φυλετικό χαρακτήρα καθώς οι Αφροαμερικάνοι αγρότες από 15 εκατομμύρια εκτάρια που κατείχαν το 1910, πλέον, το 2001, κατέχουν μόνο 2,4 εκατομμύρια εκτάρια (Gilbert et al, 2002).

Σύμφωνα με το παρατηρητήριο GRAIN (2010), ότι ακριβώς συμβαίνει στις χώρες του λεγόμενου 'Παγκόσμιου Νότου' παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες και στην Ευρώπη. Η υφαρπαγή της γης έχει ως αποτέλεσμα το 2010 το 3% των ιδιοκτητών να κατέχει πάνω από το 50% της αγροτικής γης στην ευρωπαϊκή ήπειρο και διαρκώς μεγάλες εκτάσεις γης εξαγοράζονται από πολυεθνικές εταιρείες, κερδοσκόπους και κρατικά επενδυτικά ταμεία (Centre on Housing Rights and Evictions, 2009). 

Χαρακτηριστικά στη Γερμανία οι 1.246.000 ιδιοκτησίες γης που υπήρχαν το 1967 συρρικνώθηκαν σε μόλις 299.100 το 2010 (Χατζημιχάλης, 2014). 

Στην Ανατολική Ευρώπη η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας γης συντελέστηκε ιδιαίτερα μετά την κατάρρευση του τείχους του Βερολίνου και ήταν αποτέλεσμα του γεγονότος ότι κατά τα πρώτα χρόνια, η πλειονότητα των μικρών αγροτών δεν δικαιούνταν να υποβάλουν αίτηση για τις κοινοτικές γεωργικές επιδοτήσεις, την ώρα που μια νέα ελίτ κερδοσκόπων-επενδυτών κατάφερε να αποκτήσει τεράστιες εκτάσεις γης. 

Η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) ενθαρρύνει και επιδοτεί υπέρμετρα τις μεγάλες εκμεταλλεύσεις έναντι των μικρών παραγωγών (Χατζημιχάλης, 2014). Στην Ουκρανία, χαρακτηριστικά, μόλις δέκα ιδιοκτήτες γης ελέγχουν 2,8 εκατ. εκτάρια. 

Επίσης κινεζικές εταιρείες επενδύουν στη Βουλγαρία προχωρώντας σε μεγάλης κλίμακας παραγωγή καλαμποκιού, ενώ εταιρείες της Μέσης Ανατολής είναι πλέον σημαντικοί παραγωγοί σπόρων στη Ρουμανία. 

Επιπλέον στην Ιταλία, μόλις 33.000 αγροκτήματα καλύπτουν πλέον το ένα τρίτο της χώρας, στην Ισπανία το 75% της αγροτικής γης το κατέχει μόλις το 16% των ιδιοκτητών, στην Ουγγαρία το 72% της αγροτικής γης το κατέχει το 8% των ιδιοκτητών και στη Γαλλία, περισσότερα από 60.000 εκτάρια γεωργικής γης χάνονται κάθε χρόνο για να δώσουν χώρο σε εμπορικά κέντρα, σε δρόμους και σε έργα που συνδέονται με την αστική ανάπτυξη (Franco and Borras, 2013).

Σε ότι αφορά τις κατασχέσεις κατοικίας αξίζει να σημειωθεί ότι στη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης στην Ισπανία, μόνο το 2011, κατά μέσο όρο κάθε μέρα έχαναν τις κατοικίες τους 250 οικογένειες, αριθμός που αυξήθηκε σε 525 το 2012 και το 2013 κατασχέθηκαν 49.694 κατοικίες. Συνολικά στην Ισπανία από το 2007 έως το 2013 έχουν εκδοθεί 415.117 διαταγές εξώσεων, την ίδια στιγμή που υπάρχουν 3,5 εκατομμύρια άδεια σπίτια, τα οποία στην πλειοψηφία τους ανήκουν σε τράπεζες (Benitez, 2013· Lamarca, 2013). Αντίστοιχα στην Ιταλία, το 2011, γίνανε 130.000 κατασχέσεις και το 2013 μία στις τριάντα οικογένειες ζούσε σε κατασχεμένο σπίτι (Centre on Housing Rights and Evictions, 2009, Franco και Borras, 2013). Τέλος στις ΗΠΑ, από το 2008 έως το 2010, κατασχέθηκαν 1.050.234 κατοικίες, και συνολικά 2,9 εκ. κατοικίες, έλαβαν ειδοποίηση πλειστηριασμού ή κατασχέθηκαν από τράπεζες (Χατζημιχάλης, 2014).

Η υφαρπαγή της γης συνοδεύεται και με γεωπολιτικές στρατηγικές, διακρατικές και πολυμερείς συμφωνίες, πολέμους για πρώτες ύλες, πολύτιμα μέταλλα, σπάνιες γαίες, καθώς και με τη λεγόμενη 'εξορυκτική ή νέο-εξορυκτική φρενίτιδα' σε στεριά και θάλασσα (υδρογονάνθρακες, ορυκτά, πετρέλαιο, φυσικό αέριο, βιομάζα, πολύτιμα μέταλλα). Σύμφωνα με πλήθος μελετητών (Acosta, 2013· Caffentzis, 2010· Cotula, 2012· Χατζημιχάλης, 2014) οι παραπάνω διαδικασίες, οι οποίες αποκαλούνται και ως 'μάχες για τη γη' εστιάζονται αφενός σε χώρες του Κόλπου, της Νότιας και Νοτιοανατολικής Ασίας, της υποσαχάριας Αφρικής, της Λατινικής Αμερικής, της Ανατολικής Ευρώπης και στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, αλλά όλο και περισσότερο επεκτείνεται σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Μια ακόμη σημαντική πτυχή της υφαρπαγής της γης, η οποία συνδέεται με την αναδυόμενη παγκόσμια διατροφική ανασφάλεια, εκφράζεται με τις αποκαλούμενες 'μάχες για τον έλεγχο των τροφίμων' (De Schutter, 2011· McMichael, 2006). Σύμφωνα με το παρατηρητήριο Earth Policy Institute: 'Η αγροτική γη είναι καλύτερος χρυσός από ότι ο ίδιος ο χρυσός για τους κερδοσκόπους' (Cotula, 2012). Οι επενδύσεις σε αγροτική γη διαρκώς αυξάνονται στο όνομα της αποκαλούμενης 'νέας εποχής της πείνας' (Zoomers, 2010), πάνω στην οποία επενδύουν πολυεθνικές τροφίμων σε συνεργασία με τις τοπικές κυβερνήσεις. 

Είναι χαρακτηριστικό ότι εκτιμάται πως το 60% με 70% της σύγχρονης αρπαγής γης αφορά επενδύσεις για παραγωγή τροφίμων (Borras et al, 2011 · Caceres, 2014· Cotula, 2012· GRAIN 2010). Οι αποκαλούμενες και ως 'αγρομπίσνες' (παραγωγή-αποθήκευση-μεταφορά αγροτικών προϊόντων), κατά κανόνα συνοδεύονται από αγροτικές μεταρρυθμίσεις, αλλαγές στα πρότυπα καλλιέργειας, ένταση της τεχνολογίας, βιομηχανοποίηση της γεωργίας και έχουν συνήθως ως αποτέλεσμα την υφαρπαγή της γης από τις τοπικές κοινότητες, την αύξηση της ανεργίας στις αγροτικές περιοχές και ως εκ τούτου την εκτόπιση-εκδίωξη των τοπικών αγροτικών πληθυσμών.Επιπλέον εδώ συμπεριλαμβάνονται η αποκαλούμενη 'υφαρπαγή νερού' με τους λεγόμενους 'πολέμους του μπλε χρυσού' που στόχο έχουν τον έλεγχο των υδάτων, με μεγάλα φράγματα και γεωτρήσεις, με την εμπορευματοποίηση του πόσιμου νερού, καθώς και με αποκρατικοποιήσεις-ιδιωτικοποιήσεις κρατικών-δημοτικών επιχειρήσεων ύδρευσης (Shiva,2002· Swyngedouw, 2004).

Επιπρόσθετα, όλο και περισσότερο λαμβάνει χώρα η λεγόμενη 'πράσινη υφαρπαγή της γης', η οποία εκτιμάται ότι αφορά το 20%, επί του συνόλου των 'μεγάλης κλίμακας επενδύσεων σε γη'. Η πράσινη υφαρπαγή της γης φέρνει τις αποκαλούμενες 'πράσινες εξώσεις' ως αποτέλεσμα της ολοένα και αυξανόμενης αναζήτησης μεγάλων εκτάσεων για εγκατάσταση ΑΠΕ (ανεμογεννητριών και ηλιακών συλλεκτών), για βιοκαύσιμα και για καλλιέργεια σόγιας και βιολογικών τροφών (Borras et al., 2011· Cotula, 2012· Fairhead et al., 2012).

Οι πολιτικές υφαρπαγής συμπληρώνονται με τη δέσμευση εκτάσεων στο όνομα της αποκαλούμενης 'μεγαλομανίας των υποδομών' (Borras et al., 2011). Πρόκειται για την απαλλοτρίωση και δέσμευση εκτάσεων γης για τη δημιουργία μεγάλων έργων και υποδομών, όπως αυτοκινητόδρομοι, αεροδρόμια, σιδηρόδρομοι-τρένα υψηλής ταχύτητας, μεγάλα λιμάνια για containers, επιχειρηματικών ζωνών, περιοχών logistics (χονδρεμπόριο, μεταποίηση), ενεργειακών-αναπτυξιακών διαδρόμων (αγωγοί φυσικού αερίου, πετρελαίου, πυλώνες γραμμών υψηλής ηλεκτρικής τάσης κτλ.). 

Εδώ περιλαμβάνονται και οι μεγάλες τουριστικές εγκαταστάσεις, τα λεγόμενα 'τουριστικά ολοκληρωμένα ή σύνθετα πρότζεκτ', η δέσμευση εκτάσεων για εγκαταστάσεις για γκολφ, καθώς και οι 'περίκλειστες κοινότητες' για εξοχικές κατοικίες που συνήθως χωροθετούνται σε ηλιόλουστες παραλίες, νησιά, περιοχές φυσικού κάλους, ιδιαίτερου τοπίου και αρχαιολογικούς χώρους, εκτοπίζοντας του τοπικούς πληθυσμούς, επιβαρύνοντας το περιβάλλον και αλλοιώνοντας τη πολιτισμική ταυτότητα και τις πολιτισμικές πρακτικές των τοπικών πληθυσμών (GRAIN, 2010· Jeffrey, et al 2012· Zoomers, 2010). 

Οι χώρες της Κεντρικής Αμερικής, της Κεντρικής Αφρικής της Νοτιοανατολικής Ασίας καθώς και της Μεσογείου αποτελούν τις πιο ελκυστικές περιοχές για τουριστική ανάπτυξη. Συγκεκριμένα στις χώρες της Βόρειας Μεσογείου, οι οποίες έλκουν το 30% του παγκόσμιου τουρισμού και κυρίως σε Ισπανία, Γαλλία, Δυτική Ιταλία, Νότια παράλια της Τουρκίας εκτιμάται ότι το 50% των ακτών τους έχει ήδη χτιστεί δημιουργώντας το λεγόμενο 'μεσογειακό τείχος', ένα τσιμεντένιο τείχος από παραθεριστικές κατοικίες, ξενοδοχειακές μονάδες, περίκλειστες κοινότητες, γήπεδα γκολφ και κάθε είδους τουριστικές υποδομές όπως αυτοκινητόδρομοι, μαρίνες και αεροδρόμια (Χατζημιχάλης, 2014).

Τέλος, στις διαδικασίες υφαρπαγής της γης συμπεριλαμβάνεται και η περίφραξη και εμπορευματοποίηση των αποκαλούμενων 'άγριων-παρθένων' οικοσυστημάτων, των τροπικών δασών και των προστατευόμενων οικοτόπων-υγροτόπων. Οι λόγοι είναι η ανάπτυξη του 'οικοτουρισμού', το πατεντάρισμα των σπόρων και του φυτογεννετικού υλικού από φαρμακευτικές εταιρίες καθώς και η μετατροπή των περιοχών αυτών στους λεγόμενους 'απορροφητές διοξειδίου του άνθρακα' και 'παραγωγούς οξυγόνου', οι οποίοι νοικιάζονται από πολυεθνικές και κράτη για να εξαγοράσουν ρύπους σύμφωνα με το χρηματιστήριο άνθρακα και το σύστημα εμπορίας ρύπων. Η παραπάνω πρακτική συνοδεύεται από εκδίωξη των ιθαγενών πληθυσμών που επί αιώνες βάσιζαν τη διαβίωση τους στα παραπάνω οικοσυστήματα, όπως συμβαίνει  στις περιπτώσεις της  Λατινικής  Αμερικής,  της Κεντρικής  Αφρικής,  στη Νοτιοανατολική Ασία, αλλά όλο και περισσότερο επεκτείνεται στα εθνικά πάρκα και στις προστατευόμενες περιοχές σε όλες τις ηπείρους (Caffentzis and Federici, 2014· Cotula, 2012· Sanchez, 2006· Zoomers, 2010).

Συνεπώς, η υφαρπαγή, ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση της γης σχεδόν πάντα συνοδεύεται με αλλαγή των χρήσεων γης, η οποία σημαίνει αποψίλωση δασών, μονοκαλλιέργειες, απώλεια της βιοποικιλότητας (πανίδας και χλωρίδας) και περιβαλλοντικές καταστροφές. Επίσης η ένταση της έμφυλης καταπίεσης, η μετανάστευση, η αλλαγή της κοινωνικής, ταξικής και πληθυσμιακής σύστασης αποτελούν αναπόσπαστες πτυχές της αρπαγής γης (Caceres, 2014· Federici, 2011 · Ferguson, 2006· Harvey, 2012).

Σύμφωνα με αρκετούς μελετητές (Caceres, 2014· Caffentzis, 2010· Federici 2011· Jeffrey et al., 2012· McMichael, 2006) εκτός από τη νεοφιλελευθεροποίηση της αγοράς γης δηλαδή την ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση της γης, συνέπεια και στόχος των παραπάνω διαδικασιών είναι η διάλυση των κοινοτικών δεσμών, σχέσεων και θεσμών των τοπικών πληθυσμών, η καταστροφή της κοινωνικής υποκειμενικότητάς τους, των τοπικών εθίμων, της τοπικής κουλτούρας, των πολιτισμικών τους πρακτικών. Εδώ επομένως γίνεται φανερό ότι στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές της υφαρπαγής της γης διασταυρώνονται τα ποικίλα συστήματα εξουσίας και καταπίεσης στα πεδία της φυλής, της τάξης, του φύλου, της κουλτούρας παράγωντας στην κάθε περίπτωση πρωτότυπους και ιδιαίτερους κοινωνικό-χωρικούς αποκλεισμούς και διακρίσεις.

4. Υφαρπαγή της γης στην Ελλάδα την εποχή της κρίσης

Κατά τη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης οι τάσεις της υφαρπαγής της γης στην Ελλάδα εντείνονται και αφορούν μεταξύ άλλων τις διαδικασίες ιδιωτικοποίησης της κρατικής γης, τις αποκρατικοποιήσεις-ιδιωτικοποιήσεις κρατικών-δημοτικών επιχειρήσεων, τις fast track πολιτικές, την αυξημένη φορολόγηση της ακίνητης περιουσίας και μικροϊδιοκτησίας, τις εξώσεις, τους πλειστηριασμούς και τις κατασχέσεις κατοικίας.

Συγκεκριμένα όσον αφορά τις διαδικασίες ιδιωτικοποίησης της κρατικής γης πρέπει να επισημανθεί ότι ψηφίστηκαν ως πράξεις νομοθετικού περιεχομένου στο προοίμιο των οποίων γίνεται η επίκληση της συνδρομής 'έκτακτων περιπτώσεων εξαιρετικά επείγουσας και απρόβλεπτης ανάγκης' (Χατζημιχάλης 2013) και ταυτόχρονα η υπαγωγή των αντιδικιών για εμπράγματα δικαιώματα εμπίπτει στο αγγλικό δίκαιο, αποικιοκρατικής προέλευσης που έχει στόχο την εξασφάλιση του δανειστή και των απαιτήσεών του. Σύμφωνα με τον Χατζημιχάλη (2013) σχεδόν σε όλους τους μνημονιακούς νόμους και τις πράξεις νομοθετικού περιεχομένου υπάρχουν διατάξεις που αφορούν τη διευκόλυνση της υφαρπαγής της γης.

Ενδεικτικές είναι οι πολιτικές fast track με βάση το Ν.3894/2010 'περί στρατηγικών επενδύσεων με διαδικασίες fast track' και τους μετέπειτα Ν.4072/2012, Ν.4146/2013 'για τη διαμόρφωση φιλικού αναπτυξιακού περιβάλλοντος', οι οποίοι παρακάμπτουν την περιβαλλοντική νομοθεσία και τον επίσημο χωροταξικό πολεοδομικό σχεδιασμό (Χατζημιχάλη, 2013:94). Με τις fast track διαδικασίες πριμοδοτούνται οι επενδύσεις που χαρακτηρίζονται ως στρατηγικές με βάση τα κριτήρια του υπουργείου Ανάπτυξης και εγκρίνονται απλώς με υπουργικές αποφάσεις. Χαρακτηριστικά είναι, μεταξύ άλλων, τα παραδείγματα των μεταλλείων χρυσού στη Χαλκιδική, η τουριστική επένδυση στη Μονή Τοπλού και το real estate στο πρώην αεροδρόμιο Ελληνικού (Χατζημιχάλης, 2013· Βαταβάλη και Σιατίτσα, 2013).

Πιο συγκεκριμένα η αξιοποίηση της δημόσια περιουσίας γίνεται μέσω του Ταμείου Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου (ΤΑΙ11ΕΔ), το οποίο δημιουργήθηκε με σκοπό την πώληση ή αξιοποίηση των λεγόμενων 'ιδιωτικών δημόσιων ακινήτων' με σκοπό την αποπληρωμή του δημόσιου χρέους. Στο ΤΑΙΠΕΔ έχουν ενταχθεί 506 ακίνητα (αεροδρόμια, λιμάνια, μαρίνες, ενενήντα παραλίες, αυτοκινητόδρομοι, ΕΥΔΑΠ, ΕΥΑΘ, ΟΛΠ, ΟΛΘ, ΔΕΗ, ΟΣΕ, κ.α.) έκτασης 187 τ.χλμ. και δομημένης έκτασης 965.732 τ.μ.

Επιπλέον, οι πολιτικές υφαρπαγής της γης εκφράζονται από με μια σειρά ειδικότερων νόμων όπως είναι ο Ν.4280/2014 (ΦΕΚ 159/Α/8.8.2014) για τα δάση, ο οποίος επιτρέπει να αδειοδοτηθούν, μέσα σε δάση και δασικές εκτάσεις, για λογαριασμό είτε του Δημοσίου είτε ιδιωτών μια σειρά από μέχρι πρότινος απαγορευμένες χρήσεις όπως τουριστικές εγκαταστάσεις, επιχειρηματικά πάρκα, δεξαμενές αποθήκευσης πετρελαιοειδών, εκπαιδευτήρια και νοσοκομεία κ.α.. Επίσης ο Ν. 4282/2014 δίνει αυξημένες δυνατότητες δόμησης σε οικοδομικούς συνεταιρισμούς (Κακούρος 2014). 

Τέλος ο Ν.4146/2013 για τα 'Ειδικά Σχέδια Χωρικής Ανάπτυξης Στρατηγικών Επενδύσεων' (ΕΣΧΑΣΕ) και ο Ν.3986/2011 για τα 'Ειδικά Σχέδια Χωρικής Ανάπτυξης Δημόσιων Ακινήτων' (ΕΣΧΑΔΑ), τα οποία πρόκειται για μικρά χωροταξικά σχέδια που παρακάμπτουν τον ανώτερο χωροταξικό σχεδιασμό. 

Στην πραγματικότητα πρόκειται για ρυθμίσεις εμπνευσμένες από αντίστοιχες εφαρμογές στην Ισπανία και την Τουρκία, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την οικοδόμηση σχεδόν ολόκληρου του παραλιακού τους μετώπου (Μελισσουργός 2010). 

Επιπρόσθετα στις διαδικασίες υφαρπαγής της γης θα πρέπει να ενταχθούν και οι σχεδιαζόμενοι αγωγοί φυσικού αερίου (TAP), η ιδιωτικοποίηση της ΔΕΗ καθώς και η διαφημιζόμενη εκμετάλλευση των κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου σε Ήπειρο, Πατραϊκό Κόλπο και Κατάκολο καθώς και η πράσινη υφαρπαγή της γης με τις λεγόμενες βιομηχανικές ΑΠΕ δηλαδή τη παραχώρηση εκτάσεων για ανεμογεννήτριες και ηλιοθερμικά πάρκα (Χατζημιχάλης 2014). Το σύνολο των παραπάνω πολιτικών και νόμων έχουν ως αποτέλεσμα σύμφωνα με έκθεση της WWF (2013) να υποστούν σημαντικά πλήγματα η δασική, χωροταξική, πολεοδομική και περιβαλλοντική νομοθεσία.

Τέλος η υφαρπαγή της γης εκφράζεται και μέσω της αυξημένης φορολόγησης της ακίνητης περιουσίας και μικροϊδιοκτησίας. Αρχικά με τους Ν.3843/2010 (ΦΕΚ 62/Α/28.4.2010) και Ν.4014/2011 (ΦΕΚ 209/Α/21.9.2011) και την αναθεώρηση του με τον Ν.4178/2013 (ΦΕΚ 174/Α/8.8.2013) επιχειρείται έναντι χρηματικού αντιτίμου η τακτοποίηση των ημιυπαίθριων και η ρύθμιση των αυθαιρέτων κατασκευών αντίστοιχα. 

Ο στόχος των παραπάνω νόμων είναι να συλλέξει το ελληνικό κράτος έξι δισεκατομμύρια ευρώ από πρόστιμα και φόρους, το οποίο αντιστοιχεί στο 2% του ελληνικού χρέους. Στη πορεία προστέθηκαν μια σειρά από νέα τέλη και αυξήσεις σε προηγούμενους φόρους που συνδέονται με την ιδιοκτησία, με πιο χαρακτηριστική την περίπτωση του Ν.4021/2011 για το 'Έκτακτο Ειδικό Τέλος Ηλεκτροδοτούμενων Δομημένων Επιφανειών (ΕΕΤΗΔΕ)' (ΦΕΚ/218/Α/03.10.2011) γνωστό ως 'χαράτσι της Δ.Ε.Η.', το οποίο από έκτακτο τέλος μονιμοποιήθηκε και επεκτάθηκε και στα μη ηλεκτροδοτούμενα ακίνητα, στα αγροτεμάχια και στα οικόπεδα με τον Ν.4223/2013 'Ενιαίος Φόρος Ιδιοκτησίας Ακινήτων και άλλες διατάξεις (ΕΝΦΙΑ)' (ΦΕΚ 287/Α/31.12.2013). 

Όλα τα παραπάνω έκτακτα και μόνιμα τέλη και φόροι έχουν ως αποτέλεσμα συνολική αύξηση 453% στην φορολόγηση των ακινήτων και συνδυαζόμενα με την αύξηση των μη εξυπηρετούμενων 'κόκκινων' στεγαστικών δανείων από 3,6% το 2005 σε 27,5% το 2013 (πηγή: Τράπεζα της Ελλάδας 2014) ενδέχεται να έχουν ως αποτέλεσμα αναγκαστικές πωλήσεις και τη συρρίκνωση της μικροϊδιοκτησίας. Σύμφωνα με στοιχεία του πανελληνίου Συλλόγου Προστασίας Ενοικιαστών, εκτός από την αύξηση κατά 30% στις δικαστικές αποφάσεις για εξώσεις, ακόμη ένα 30% των ενοικιαστών αναγκάζεται να εγκαταλείψει το σπίτι του οικειοθελώς, λόγω αδυναμίας να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του. Την τριετία 2009-2012 έγιναν συνολικά πλειστηριασμοί και κατασχέσεις 122.000 ακινήτων, ενώ 26.000 ακίνητα άλλαξαν χέρια και εκτιμάται ότι θα προστεθούν άλλες 150.000 κατασχέσεις εάν αρθεί το προστατευτικό πλαίσιο για τα υπερχρεωμένα νοικοκυριά (Ν.3869/2010, Ν.2869/2013). 

Τέλος στα παραπάνω πρέπει να προστεθεί ότι με το Ν. 4046/2012 καταργήθηκαν και οι Οργανισμοί Εργατικής Κατοικίας και Εργατικής Εστίας, οι οποίοι εξυπηρετούν με τα στεγαστικά προγράμματα 120.000 οικογένειες, καθώς και η κατάργηση των ολοήμερων σχολείων, το κλείσιμο παιδικών σταθμών, οι συγχωνεύσεις νοσοκομείων κτλ.

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι παραπάνω πολιτικές σε συνδυασμό με τις ευρύτερες πολιτικές λιτότητας και περικοπές του κράτους πρόνοιας έχουν ιδιαίτερη έμφυλη και φυλετική διάσταση. Συγκεκριμένα οι γυναίκες αναλαμβάνουν δυσανάλογα το βάρος της κοινωνικής αναπαραγωγής, της ανατροφής των παιδιών, της οικιακής εργασίας, της φροντίδας ηλικιωμένων και επιπλέον παρατηρείται αύξηση της ενδοοικογενειακής βιας και εξώθηση των γυναικών στη πορνεία (Αβδελά, 2011· Βαΐου, 2013). Την ίδια στιγμή εάν η υφαρπαγή της γης σημαίνει την σταδιακή αφαίρεση των πόρων-μέσων παραγωγής και αναπαραγωγής για τους Έλληνες πολίτες ταυτόχρονα σημαίνει τον πλήρη αποκλεισμό όσων δεν ευνοούνται από την ελληνική ή ευρωπαϊκή πολιτότητα. Ο φράχτης στον Έβρο, τα κέντρα κράτησης μεταναστών, τα πογκρόμ της Χρυσής Αυγής αλλά και οι διαχωρισμοί με βάση την απόκτηση νομιμοποιητικών εγγράφων παραμονής καταδεικνύουν ότι στη διάρκεια της κρίσης οι μετανάστες υφίστανται με ακόμα μεγαλύτερη ένταση την υφαρπαγή των πόρων αναπαραγωγής τους.

5. Συμπεράσματα

Οι διαδικασίες της υφαρπαγής της γης, συνδέονται με τις τάσεις νεοφιλελευθεροποίησης του χώρου, για την ερμηνεία των οποίων θεωρούμε κρίσιμες τις προσεγγίσεις της μονιμότητας της λεγόμενης 'πρωταρχικής συσσώρευσης', των 'νέες περιφράξεις' και της 'συσσώρευσης μέσω της αποστέρησης' . Ταυτόχρονα κρίνουμε ότι για την πληρέστερη κατανόηση των εξελίξεων της υφαρπαγής της γης θα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι διαθεματικές και μεταποικιακές θεωρήσεις του χώρου, οι οποίες αναδεικνύουν πτυχές του φαινομένου τόσο στο λεγόμενο Παγκόσμιο Νότο όσο και στον Παγκόσμιο Βορρά και ταυτόχρονα εστιάζουν στη διασταύρωση των ποικίλων συστημάτων διακρίσεων στα πεδία του φύλου, της τάξης της φυλής και της κουλτούρας.

Επιπλέον η μελέτη των διαδικασιών της υφαρπαγή της γης καταδεικνύει ότι πρόκειται για ένα πολυποίκιλο φαινόμενο, το οποίο συνδέεται μεταξύ άλλων με γεωπολιτικές στρατηγικές, διακρατικές και πολυμερείς συμφωνίες, πολέμους για πρώτες ύλες, συγκρούσεις για τον έλεγχο των τροφίμων, του νερού, τη δέσμευση εκτάσεων γης για τη δημιουργία μεγάλων έργων και υποδομών, για τουριστικές εγκαταστάσεις και για εγκατάσταση ΑΠΕ. Οι παραπάνω διαδικασίες έχουν ως στόχο τόσο την αφαίρεση των πόρων-μέσων παραγωγής και αναπαραγωγής των τοπικών πληθυσμών όσο και την ανατροπή των κοινοτικών δεσμών, σχέσεων και θεσμών των τοπικών πληθυσμών, τη καταστροφή της κοινωνικής υποκειμενικότητάς τους, των τοπικών εθίμων, της τοπικής κουλτούρας και των πολιτισμικών τους πρακτικών.

Τέλος μέσα από το παράδειγμα της ελληνικής περίπτωσης γίνεται φανερό ότι η υφαρπαγή της γης εφαρμόζεται μέσα από έκτακτες, επείγουσες και fast track νομοθεσίες στοχεύει τόσο στην κρατική όσο και στην ατομική ιδιοκτησία και έχει σημαντικές έμφυλες και φυλετικές διαστάσεις.

Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωσση

• Αβδελά, Ε. (2011), 'Το φύλο στην (σε) κρίση ή τι συμβαίνει στις γυναίκες σε χαλεπούς καιρούς',Σύγχρονα Θέματα, 115:8-17 
• Βαΐου, Ντ. (2013) 'Όταν το φύλο (δεν) συνάντησε την κρίση. Εκτοπισμένα σώματα και απούσες προσεγγίσεις'. Στο Καναρέλλης, Θ. et al. (επιμ.) Μεταβολές και ανα-σημασιοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα της Κρίσης, Πρακτικά συνεδρίου, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 
• Βαταβάλη, Φ. και Σιατίτσα, Δ. (2013), 'Το δικαίωμα στην κατοικία στη Νότια Ευρώπη', Η Εποχή 28 Ιανουαρίου
• Davis, M. (2004), 'Ο Πλανήτης των Παραγκουπόλεων: Αστεακή ενέλιξη και άτυπο προλεταριάτο', New Left Review, 26: 183-211
• Κακούρος, Π. (2014), Αποκρυπτογραφώντας το νέο δασικό νόμο', δρόμος της αριστεράς, 226, διαθέσιμο στο: http://www.e-dromos.gr/ 
• Μελισσουργός, Γ. (2010),  Αναδιάρθρωση του τουρισμού και οι γεωγραφίες των τουριστικών προορισμών: η περίπτωση του γκολφ στην Costa del Sol', Γεωγραφίες, 17:61-78 
• Χατζημιχάλης, Κ. (2014), Κρίση χρέους και υφαρπαγή γης, Αθήνα: εκδόσεις ΚΨΜ WWF, (2013), Δεσμεύσεις για εφαρμογή: η περιβαλλοντική νομοθεσίας την Ελλάδα, ετήσια έκθεση

Ξενόγλωσση

• Acosta, A. (2013), 'Extractivism and neoextractism: two sides of the same curse'. hi Lang, Μ. and Mokrani, D. (eds) Beyond Development Alternative Visions from Latin America, Amsterdam: Rosa Luxemburg Foundation
• Benitez,    I.    (2013).    Spain's   New    Evictions   Law    "Protects    Banks",    διαθέσιμο    στο: http://www.ipsnews.net/2013/04/spains-new-evictions-law-protects-banks/ 
• Blas, J. (2008), 'South Koreans to lease farmland in Madagascar', The Financial Times, 19 November 
• Borras, S.M.Jr., Hall, R., Scoones, I., White, B. and Wolford, W. (2011), 'Towards a better understanding of global land grabbing: an editorial introduction', The Journal of Peasant Studies, 38(2), 209-216 
• Brenner, N., Theodore, N. (2002), 'Cities and the geographies of actually existing neoliberalism',Antipode, 34(3), 349-379
• Caceres, D.M. (2014), 'Accumulation by Dispossession and Socio-Environmental Conflicts Caused by the Expansion of Agribusiness in Argentina', Journal of Agrarian Change 15:116-147
• Caffentzis, G. (2010), 'The Future Of 'The Commons': Neoliberalism's 'Plan B' Or The Original Disaccumulation Of Capital?' New Formations, 69, 23-41
• Caffentzis, G. and Federici, S. (2014), 'Commons against and beyond capitalism', Community Development Journal 49(S1), 92-105
• Centre on Housing Rights and Evictions, (2009), Collective Complaint No. 58/2009, διαθέσιμο στο: http: //www .escr-net.org/docs/i/1485887 
• Chandra, P. and Basu, D. (2007), Neoliberalism and Primitive Accumulation in India. The need to go beyond capital, διαθέσιμο στο http://radicalnotes.com/content/view/32/30/ 
• Collins, P.H. (2009), Black Feminist Thought: Knowledge,  Consciousness, and the Politics of Empowerment, New York: Routledge 
• Cotula, L. (2012), 'The international political economy of the global land rush: a critical appraisal of trends, scale, geography and drivers', Journal of Peasant Studies, 39(3-4), 649-680 
• Crenshaw, K. (1991), 'Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence against Women of Color', Stanford Law Review, 43(6), 1241-1299 
• De Angelis, M. (2007), The Beginning of History: Value Struggles and Global Capital, London: Pluto press 
• De Schutter, O. (2011), 'Forum on global land grabbing: how not to think land grabbing: three critiques of large-scale investments in farmland', Journal of Peasant Studies, 38(2), 249-79 
• Fairhead, J. Leach, M. Scoones, I. (2012), 'Green Grabbing: A new appropriation of nature?' Journal of peasant Studies, 39(2), 237-261 
• Federici,    S.    (2011),   Feminism   And   the   Politics    of   the    Commons,    διαθέσιμο    στο: http://www.commoner.org.uk/?p=113 
• Ferguson, J. (2006), Global Shadows: Africa in the Neoliberal World Order, Durham: Duke University Press
• Franco, J. and Borras, M.S. (2013), Land concentration, land grabbing and people's struggles in Europe, Transnational Institute (TNI) for European Coordination, Via Campesina and Hands off the Land network
• Gilbert, J. Wood, S.D. and Sharp, G. (2002), 'Who Owns the Land?: Agricultural Land Ownership by Race/Ethnicity', Rural America, 17(4), 56-62 
• GRAIN, (2010), ' Farmland grab blog', Barcelona: GRAIN, διαθέσιμο στο: http://farmlandgrab.org/ 
• Harvey, D. (2003), The New Imperialism, Oxford University Press, Oxford 
• Harvey, D. (2005), A Brief History of Neoliberalism, Oxford: Oxford University Press 
• Harvey, D. (2012), Rebel Cities, London-New York: Verso 
• Hodkinson, St. (2012), 'The new urban enclosures', City, 16(5), 500-518 
• Holloway, J. (2010), Crack Capitalism, London-New York: Verso 
• hooks, b. (2000), Feminist Theory from margin to center, Boston: South End Press 
• Jeffrey, A., McFarlane, C. and A., Vasudevan (2012), 'Rethinking Enclosure: Space, Subjectivity and the Commons', Antipode, 44(4), 1247-1267 
• Lamarca, G.M., (2013), 'Resisting evictions Spanish style', New Internationalist Marx, K. (1867/1976), Capital, Vol I, New York: Penguin
• McMichael, P. (2006), 'Peasant Prospects in the Neoliberal Age', New Political Economy, 11(3), 407-418 
• Midnight Notes Collective, (1990), The New Enclosures, New York: Autonomedia 
• McCarthy, J.F. Vel J.A.C., Afiff, S. (2012), 'Trajectories of land acquisition and enclosure: development schemes, virtual land grabs, and green acquisitions in Indonesia's Outer Islands', Journal of Peasant Studies, 39(2), 521-549
• Robinson, J. (2011), ' Cities in a World of Cities: The Comparative Gesture', International Journal of Urban and Regional Research, 35(1), 1-23 
• Roy, A. (2005), 'Urban Informality: Toward an Epistemology of Planning', Journal of the American Planning Association, 71(2), 147-158 
• Roy, A. (2011), ' Conclusion: Postcolonial Urbanism: Speed, Hysteria, Mass Dreams' in Ananya Roy and Aihwa Ong (eds) Worlding Cities: Asian Experiments and the Art of Being Global, West Sussex: Blackwell Publishing Limited 
• Sanchez, G. (2006), La Patagonia vendida: los nuevos duenosos de la tierra, Buenos Aires: Ed. Marea 
• Shiva, V. (2002), Water Wars: Privatization, Pollution and Profit, Cambridge (Mass): South End Press 
• Swyngedouw, E. (2004), Social Power and the Urbanisation of Water: Flows of Power, Oxford: Oxford University Press
• UN-HABITAT (2003), Press Release on its report, 'The Challenge of Slums: Global Report on Human Settlements 2003', Nairobi: UN-Habitat 
• Zoomers, A. (2010), 'Globalisation and the foreignisation of space: seven processes driving the current global land grab', The Journal of Peasant Studies, 37(2), 429-447