Ο Ερντογκάν έχει προσεγγίσει τον ακραίο εθνικισμό…

του Νικόλα Ζηργάνου

 «Το πολιτικό λεξιλόγιο του τουρκικού καθεστώτος έχει περιοριστεί σε πέντε με έξι λέξεις, εχθρός, προδότης, συνεργάτης, υποτιθέμενος διανοούμενος. Το καθεστώς δεν ανέχεται κανέναν να ασκεί κριτική, να έχει άλλη γνώμη» λέει σε συνέντευξη του στην «ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ» ο Χαμίτ Μποζαρσλάν, καθηγητής πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο EHESS στη Γαλλία και συγγραφέας πολλών βιβλίων για τη Μέση Ανατολή.  Στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σαββάλας η «Ιστορία της σύγχρονης Τουρκίας».

Είναι Κούρδος, γεννήθηκε στο Ντιγιάρμπακιρ της Νοτιοανατολικής Τουρκίας και ζει μόνιμα στη Γαλλία. Στην Αθήνα ήρθε προσκεκλημένος του ελληνικού παραρτήματος του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ. 

                             

⚫ Με την «αραβική άνοιξη», το 2011, πιστέψαμε ότι η νέα Μέση Ανατολή θα μετεξελιχθεί με δημοκρατία και ελευθερία. Τώρα έχουμε χάος και πολέμους. Γιατί φτάσαμε εδώ; 

Εχετε δίκιο, οι προσδοκίες από την «αραβική άνοιξη» ήταν πολύ μεγάλες. Ιδίως στην αρχή της. Αυτό που συνέβη το 2011 ήταν ένα είδος τελευταίας ευκαιρίας. Το 2011, οι αραβικές κοινωνίες απέρριψαν τρία πράγματα.

Πρώτον, απέρριψαν τα ολοκληρωτικά καθεστώτα που ήταν στη θέση τους για δεκαετίες και δεν είχαν πλέον δυνατότητα να ενσωματώνουν όλη την κοινωνία, δεύτερον, απέρριψαν τη βία και την καταπίεση και τρίτον, εκδήλωσαν μια αντίθεση απέναντι στην «κοινωνική κόπωση», καθώς πλέον, από τα χρόνια του 1990 και μετά, οι αραβικές κοινωνίες ήταν σε κατάσταση στασιμότητας και πολιτικής ακινησίας. 

Για τις αραβικές κοινωνίες, το 2011 ήταν το μόνο χρονικό σημείο στην ιστορία του αραβικού κόσμου που μπορούσε να συμπυκνώσει ταυτόχρονα την επανάσταση ως ανάγκη για αλλαγή και την ανάγκη για δημοκρατία. Η δημοκρατία νομιμοποιούσε την επανάσταση και η επανάσταση επέτρεπε στη δημοκρατία να λειτουργεί. 

⚫ Ομως είδαμε την πλήρη αντιστροφή αυτής της διαδικασίας που ήταν πράγματι έτσι στο αρχικό της στάδιο. Τι πήγε στραβά; 

Πράγματι. Στην Τυνησία έχουμε μια σχετικά δημοκρατική κυβέρνηση, αλλά το θέμα της κοινωνικής ανισότητας είναι ανοιχτό, η παλιά ελίτ εξακολουθεί να είναι στην πραγματικότητα στην εξουσία, η κοινωνία είναι πολύ νέα, το 50% του πληθυσμού είναι κάτω από 13 ετών και ο ηγέτης είναι 90 χρόνων. 

Στην Αίγυπτο, αρχικά οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι επιχείρησαν να μονοπωλήσουν την εξουσία και στη συνέχεια αυτό που συνέβη με το πραξικόπημα του στρατού και του Αλ Σίσι ήταν μια αιματηρή κατάληψη της εξουσίας και σήμερα έχουμε ένα αυταρχικό καθεστώς που δεν καταπιέζει μόνο τους Αδελφούς Μουσουλμάνους αλλά και όλες τις φιλελεύθερες κοινωνικά και δημοκρατικές δυνάμεις. 

Η Λιβύη κατέληξε να είναι πολυδιασπασμένη, κατακερματισμένη. Στην Υεμένη δεν έχουμε μόνο κατακερματισμό, αλλά και έναν περιφερειακό πόλεμο. 

Στη Συρία, καταμετρήθηκαν το 2013 1.200 ένοπλες οργανώσεις, με ισχυρό τον παράγοντα του σχίσματος σιιτών/σουνιτών. Αυτό που συμβαίνει σήμερα στον αραβικό κόσμο το παρομοιάζω με αυτό που συνέβη στην Ευρώπη το 1848. 

Η επανάσταση ξέσπασε στη Γαλλία και εξαπλώθηκε σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο, όμως το πλαίσιο της Γαλλίας και των άλλων χωρών δεν ήταν το ίδιο.

Το 1848, όπως το θέτει ο Μαρξ, ήταν μια αποτυχία. Το 1848 ήταν πολύ μπροστά από την εποχή του και το αποτέλεσμα ήταν να αποτύχει σε όλη την Ευρώπη.

Το ίδιο παρατηρούμε σήμερα με τη Μέση Ανατολή, όπου κυριαρχεί η αποτυχία σχεδόν παντού. Οι επαναστάτες του 2011 ήθελαν να αλλάξουν τις κοινωνίες τους, αλλά το τελικό αποτέλεσμα ίσως να είναι η καταστροφή αυτών των κοινωνιών. 

⚫ Η Συρία, με τον κατακερματισμό της, θυμίζει μεσαιωνικά κρατίδια που ανταγωνίζονται όλα μεταξύ τους. Ενας πόλεμος όλων εναντίον όλων. 

Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για έναν εμφύλιο πόλεμο στο εσωτερικό του αραβικού κόσμου.

Η Σαουδική Αραβία, η Τουρκία, το Κατάρ, το Ιράν έχουν σημαντική δράση στο συριακό έδαφος, με τεράστιες επιπτώσεις σε ό,τι συμβαίνει στο Ιράκ και τον Λίβανο.

Ο πόλεμος δεν είναι περιχαρακωμένος μόνο σε συριακό έδαφος. Και φυσικά έχουμε και την πρόσφατη επέμβαση των Ρώσων που, αντίθετα από τους Ευρωπαίους, κατάλαβαν από πολύ νωρίς πόσο σημαντικά είναι αυτά που συμβαίνουν στη Συρία.

Η Δύση ήθελε να αλλάξει το καθεστώς και ακόμη και μέσα από το χάος προσδοκούσαν κάτι να γίνει.

Δεν κατάλαβαν ότι αυτό θα οδηγούσε σε ριζοσπαστικοποίηση μέρους της κοινωνίας, ότι η δημοκρατική αντιπολίτευση ήταν πολύ αδύναμη και πως η δυναμική της αντίστασης θα κατέληγε να είναι προς όφελος των τζιχαντιστών και των μη δημοκρατικών δυνάμεων. 

⚫ Ομως έχουμε και την ανάδυση του κουρδικού παράγοντα. 

Η τουρκική στρατηγική το 2011-12 δεν στόχευε μόνο να δημιουργήσει και πάλι μια Οθωμανική Αυτοκρατορία, μέσω μιας ομοσπονδίας κυβερνήσεων που θα ασκούν διακυβέρνηση αδελφά του AKP πολιτικά κόμματα, όπως οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι.

Ομως το πολιτικό ισλάμ απέτυχε παντού και η Συρία έμενε η μόνη χώρα όπου η Τουρκία θα μπορούσε να βάλει πόδι, αλλά αυτή η χώρα είχε έναν σημαντικό κουρδικό παράγοντα.

Η αντίσταση των Κούρδων προκάλεσε στην Τουρκία ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα, όπως και στη στρατηγική του Ερντογάν να κάνει τη χώρα του ηγέτιδα δύναμη στην περιοχή. 

Το 2015 το HDP κατάφερε να υπερβεί το όριο του 10% στις εκλογές και να μπει στο τουρκικό κοινοβούλιο, με αποτέλεσμα να μπλοκάρουν τη φιλοδοξία του Ερντογάν να αλλάξει το Σύνταγμα και να γίνει πρόεδρος με υπερεξουσίες.

Για τον Ερντογάν, άνοιξε μια βεντέτα, καθώς γι' αυτόν δεν υπάρχει πλέον μια νόμιμη αντιπολίτευση που θα πρέπει να την ανεχτεί, υπάρχουν μόνο εχθροί, παντού εχθροί, προδότες.

Το πολιτικό λεξιλόγιο του καθεστώτος έχει περιοριστεί σε πέντε με έξι λέξεις: εχθρός, προδότης, συνεργάτης, υποτιθέμενος διανοούμενος.

Το καθεστώς δεν ανέχεται κανέναν να ασκεί κριτική, να έχει άλλη γνώμη. 

⚫ Στην αρχή ο Ερντογάν εμφανιζόταν ως μεταρρυθμιστική δημοκρατική δύναμη που θέλει τον διάλογο με τους Κούρδους. Τώρα έχει μεταλλαχθεί σε κάτι εντελώς διαφορετικό. Εχει προσεγγίσει τον ακραίο εθνικισμό και την Ακροδεξιά. 

Υπάρχει αυτή τη στιγμή μια συμμαχία μεταξύ αυτού που ήταν το κόμμα του Ερντογάν και του βαθέος κράτους. Υπήρχε πάντα μια συμπληρωματικότητα στις εκλογές αναφορικά με τους ισλαμιστές και την εθνικιστική ακραία Δεξιά.

Υπάρχει αυτή η συνέχεια, ακόμη και αν πάμε πίσω στα χρόνια του Αμπντούλ Χαμίντ του Β' ή σε εξτρεμιστικές ισλαμιστικές ομάδες του '60, που ήταν και ισλαμιστικές και εθνικιστικές ταυτόχρονα.

Είναι αλήθεια ότι ο Ερντογάν υιοθέτησε ορισμένες μεταρρυθμίσεις, όμως ήταν δευτερεύουσες. 

Το Κουρδικό υπάκουε στην ίδια δυναμική με αυτήν της τύχης των Αρμενίων το 1914. Το 1914, είχε πει η Αγκυρα στους Αρμένιους, εντάξει, σας αποδεχόμαστε, μπορείτε να υπάρχετε, ίσως κάναμε κάποια λάθη εις βάρος σας, τα πολιτικά σας κόμματα μπορούν να λειτουργούν ελεύθερα, αλλά τώρα που σας αποδεχόμαστε, θα πρέπει να λειτουργείτε για το καλό της Τουρκίας.

Οι Αρμένιοι αρνήθηκαν να αποδεχτούν αυτό το πλαίσιο και ως αποτέλεσμα έγινε η γενοκτονία εις βάρος τους. Εκατό χρόνια μετά, ο Ερντογάν λέει το ίδιο στους Κούρδους: να ενσωματωθούν στο τουρκικό σουνιτικό έθνος.

Δεν είμαστε σε στάδιο κουρδικής γενοκτονίας, αλλά λόγω της άρνησης των Κούρδων να υποταχτούν υπάρχει εξαιρετικά μεγάλη καταπίεση εις βάρος του κουρδικού λαού και ωμή βία στο Κουρδιστάν. 

Δεν θα χαρακτήριζα τον Ερντογάν σήμερα ως ισλαμιστή.

Είναι κοινωνικά υπερσυντηρητικός και χρησιμοποιεί το ισλάμ όχι τόσο γι αυτό καθεαυτό, αλλά για να απολαμβάνει την υποταγή προς τον σουλτάνο, καθώς δεν υπάρχουν πολίτες με δικαιώματα, παρά μόνο υπήκοοι.

Θεωρεί το τουρκικό κράτος ως κάτι ιερό και πως ο ίδιος είναι η μετεμψύχωση του τουρκικού έθνους και, όπως λέει, «κλείσε τα μάτια σου και υπάκουσε τη φωνή που έρχεται απ' έξω».

Αυτός ο υπερσυντηρητισμός είναι πολύ σημαντικός για να καταλάβει κανείς τον Ερντογάν. 

Το δεύτερο είναι πως έχει πάθει εμμονή με την εξουσία. Δείτε και το παλάτι που έχτισε, το μέγεθος του προεδρικού αεροσκάφους - παντού προβάλλει ένα τεράστιο μέγεθος σε συμβολικό επίπεδο. 

Αυτός ο υπερσυντηρητισμός και η εξουσιομανία που κρύβονται πίσω από τον Ερντογάν οδήγησαν στη νέα συμμαχία του με τον στρατό και τους υπερεθνικιστές.

Σήμερα έχουμε και μια άλλη συμμαχία, παράλληλη, του Ερντογάν με τους κεμαλιστές σε σχέση με το κουρδικό ζήτημα. 

⚫ Πού οδηγεί αυτή η πολιτική; Είναι η στρατηγική του Ερντογάν βιώσιμη; 

Είναι πολύ δύσκολη απάντηση. Δεν υπάρχει καμία λογοδοσία και εξισορρόπηση εξουσιών στην Τουρκία.

Η νομιμοποίηση πέρασε από τους θεσμούς σε έναν μόνο άνθρωπο. Το Σύνταγμα δεν παίζει πλέον κανέναν ρόλο, δεν λέει τίποτα σε κανέναν, ακόμη και το κόμμα του Ερντογάν, το AKP, δεν παίζει κανέναν ρόλο ως θεσμός.

Ολες οι αποφάσεις λαμβάνονται πλέον από έναν και μόνο άνθρωπο.

Αυτή η εξέλιξη κατέστρεψε επίσης τον ορθολογισμό μέσα στο κράτος. Αυτή τη στιγμή η Τουρκία είναι ένα εντελώς μη ορθολογικό κράτος.

Μη ορθολογικό ακόμη και για τα συμφέροντα του ίδιου του κράτους. Αυτό καταδεικνύει για παράδειγμα η κατάρριψη του ρωσικού πολεμικού αεροσκάφους - κανένα ορθολογικό κράτος δεν θα έκανε μια τέτοια ενέργεια.

Λόγω της κατάρριψης του ρωσικού αεροσκάφους, τα περιθώρια για ελιγμούς της Τουρκίας στο Συριακό έχουν μειωθεί πάρα πολύ.

Η Τουρκία προκαλεί κρίσεις. Κρίση με τις ΗΠΑ, το Ισραήλ, την Αίγυπτο, το Ιράν, τη Ρωσία. Η δουλειά του υπουργείου Εξωτερικών έχει περιοριστεί στο να διαχειρίζεται κρίσεις. 

Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν έχει τελειώσει. Η Τουρκία ζει σε καθεστώς πολέμου.

Πιστεύουν ότι ο σκοπός των ξένων είναι να καταστρέψουν την Τουρκία και πως η αποφασιστική μάχη θα έρθει.

Οταν είσαι εγκλωβισμένος μέσα σε ένα τέτοιο σύννεφο, δεν μπορείς να έχεις ορθό λόγο και σκέψη.