Ο πλανήτης στα χαρακώματα

 

την Φεβρουαρίου 20, 2023

 

Ένας χρόνος πολέμου στην Ουκρανία

ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

Τον Φεβρουάριο του 2022, ελάχιστοι στη Δυτική Ευρώπη συμμερίζονταν την εκτίμηση των αμερικανικών υπηρεσιών ότι, με τα μεγάλης κλίμακας στρατιωτικά γυμνάσια στη Λευκορωσία, ο Βλαντιμίρ Πούτιν δεν έκανε απλώς ασκήσεις ψυχολογικού πολέμου, αλλά ετοιμαζόταν εντατικά για εισβολή στην Ουκρανία. Ακόμη και όταν ξεκίνησαν οι εχθροπραξίες, οι περισσότεροι φαντάζονταν μια υπόθεση λίγων ημερών ή το πολύ εβδομάδων, όπως στους πολέμους του ΝΑΤΟ στην πρώην Γιουγκοσλαβία και της Ρωσίας στη Γεωργία.

Ενα χρόνο αργότερα, η αδυσώπητη σύγκρουση συνεχίζεται χωρίς καμία απολύτως ένδειξη για το πότε και με ποιους όρους θα τερματιστεί. Κάθε πρόβλεψη είναι παρακινδυνευμένη, καθώς η δυναμική των επιχειρήσεων αλλάζει διαρκώς κατεύθυνση. Τις πρώτες εβδομάδες, είχαμε την εικόνα ενός ρωσικού Blitzkrieg, με αστραπιαία εδαφικά κέρδη στη νότια Ουκρανία και ρωσικά τεθωρακισμένα στα περίχωρα του Κιέβου. Ο Απρίλιος έφερε την απώθηση των εισβολέων από την ουκρανική πρωτεύουσα, ο Μάιος την άλωση της Μαριούπολης από τους Ρώσους, ο Σεπτέμβριος την εκδίωξή τους από το Χάρκοβο και ο Νοέμβριος την ανακατάληψη της Χερσώνας από τους Ουκρανούς.

Με τα μέτωπα των συγκρούσεων να έχουν σε μεγάλο βαθμό παγώσει εδώ και τρεις μήνες, η αναμέτρηση παραπέμπει σε πόλεμο θέσεων, όπως οι μάχες χαρακωμάτων που θέρισαν τον ανθό της γαλλικής και της γερμανικής νεολαίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Καθώς ο πόλεμος φθοράς ευνοεί τον ισχυρότερο και πολυπληθέστερο των αντιμαχομένων (στην τελευταία απογραφή, οι Ρώσοι ήταν 140 εκατομμύρια και οι Ουκρανοί 39) και με τον ρωσικό στρατό να έχει ανακτήσει την πρωτοβουλία στο ανατολικό μέτωπο, οι Αμερικανοί και οι σύμμαχοί τους προσπαθούν να μετατρέψουν τη σύγκρουση σε πόλεμο κινήσεων, ενισχύοντας την Ουκρανία με βαριά όπλα, συμπεριλαμβανομένων αρμάτων μάχης. Αρκετοί φαντάζονται ότι μέσα στους επόμενους μήνες μπορεί να διεξαχθούν οι αποφασιστικές συγκρούσεις στα ίδια, λίγο-πολύ εδάφη, όπου έγιναν οι μεγαλύτερες μάχες τεθωρακισμένων στην Ιστορία, στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Τίποτα δεν δείχνει ότι μια ξεκάθαρη νίκη της μιας ή της άλλης πλευράς βρίσκεται στην ημερήσια διάταξη. Με το τεράστιο κόστος που έχουν καταβάλει και οι δύο εμπόλεμοι τον χρόνο που πέρασε (πάνω από 130.000 νεκροί και τραυματίες στρατιώτες για τον καθένα, σύμφωνα με το Πεντάγωνο, οικονομική καταστροφή για την Ουκρανία, γεωπολιτική εξασθένηση για τη Ρωσία), ο πήχυς για το ελάχιστο που θα μπορούσαν να θεωρήσουν ως νίκη έχει ανέβει κατά πολύ. Οι Ουκρανοί δεν εννοούν να έρθουν σε διαπραγμάτευση αν δεν εκδιώξουν τους Ρώσους από όλα τα εδάφη τους, ακόμη και από την Κριμαία. Οι Ρώσοι δεν θα διστάσουν να χρησιμοποιήσουν όλα τα μέσα (ακόμη και τακτικά πυρηνικά όπλα εάν βρεθούν με την πλάτη στον τοίχο) προκειμένου να διασφαλίσουν αυτό που όχι μόνον ο Βλαντιμίρ Πούτιν, αλλά το σύνολο των ρωσικών ελίτ θεωρεί υπαρξιακό ζήτημα για τη χώρα τους: την κυριαρχία στο βόρειο τμήμα της Μαύρης Θάλασσας, της μοναδικής διεξόδου της δυτικής Ρωσίας προς θερμές θάλασσες και τη μετατροπή της Ουκρανίας σε ουδέτερη ζώνη μεταξύ της χώρας τους και της Δύσης, χωρίς πυραύλους του ΝΑΤΟ που θα μπορούσαν να πλήξουν μέσα σε λίγα λεπτά τη Μόσχα.

Με αυτούς τους όρους, το πιθανότερο σενάριο είναι ένας μακρύς, καταστροφικός πόλεμος, ο οποίος θα τερματιστεί κάποια στιγμή όχι με μια βιώσιμη συνθήκη ειρήνης, αλλά με κατάπαυση του πυρός κατά μήκος μιας βαριά στρατιωτικοποιημένης γραμμής επαφής, όπως έγινε με τον πόλεμο της Κορέας. Ούτε ειρήνη - ούτε πόλεμος, ούτε νίκη - ούτε ήττα, αλλά μετατροπή του θερμού πολέμου σε παγωμένη σύγκρουση, η οποία, όπως και τα αδρανή αλλά ενεργά ηφαίστεια, θα μπορεί ανά πάσα στιγμή να αφυπνιστεί.

Γεγονός είναι ότι η εξέλιξη του πολέμου διέψευσε τους υπολογισμούς του Βλαντιμίρ Πούτιν, ο οποίος υποτίμησε τραγικά όχι μόνο τον πατριωτισμό και τις δυνατότητες αντίστασης των Ουκρανών, αλλά και την αντίδραση της Δύσης. Πέρυσι τέτοιο καιρό, το ΝΑΤΟ ήταν «εγκεφαλικά νεκρό» κατά Μακρόν, η Γερμανία ετοιμαζόταν να εγκαινιάσει τον αγωγό ρωσικού φυσικού αερίου Nord Stream 2 και, ακόμη κι όταν είχε ξεκινήσει η ρωσική εισβολή, περιοριζόταν να στείλει στους Ουκρανούς κάποια... κράνη. Σήμερα το ΝΑΤΟ ετοιμάζεται να δεχθεί στους κόλπους του τη Φινλανδία και τη Σουηδία, η Γερμανία στέλνει στο Κίεβο Leopard και ο Ολαφ Σολτς εγκαινιάζει δύο τερματικά, στο Βιλχελμσχάφεν και στο Λουμπμίν, έτοιμα να υποδεχθούν το πανάκριβο αμερικανικό LNG. Εξίσου εκτός τόπου και χρόνου αποδείχθηκαν, όμως, και οι εκτιμήσεις πολλών δυτικών, όπως ο Γάλλος υπουργός Οικονομικών Μπρινό Λε Μερ που προφήτευε επικείμενη «κατάρρευση» της ρωσικής οικονομίας. Ενα χρόνο αργότερα, το ΔΝΤ διαπιστώνει ότι η Ρωσία γνώρισε ύφεση μόνο κατά το 2,2% του ΑΕΠ (ενώ η ουκρανική οικονομία συρρικνώθηκε κατά 35%) και μάλιστα θα μπει ξανά σε ανάπτυξη το 2023. Εχοντας αφομοιώσει τα μαθήματά της από τις δυτικές κυρώσεις του 2014, η κυβέρνηση Πούτιν και η πολύ ικανή διοικήτρια της ρωσικής κεντρικής τράπεζας φρόντισαν να μαζέψουν συναλλαγματικά αποθέματα ύψους 631 δισ. δολαρίων, από τα οποία μόνο το 16% ήταν σε αμερικανικό νόμισμα. Στο πολιτικό επίπεδο, οι εκτιμήσεις για κατάρρευση του καθεστώτος Πούτιν αποδείχθηκαν ανεδαφικές, με τη μεγάλη πλειονότητα των Ρώσων να στηρίζει, προσώρας, την κυβέρνηση και τον πόλεμο.

Είναι σχεδόν βέβαιο, όμως, ότι όπως και αν εξελιχθούν τα πράγματα στο πεδίο των μαχών, η Ρωσία θα βγει αποδυναμωμένη στον διεθνή γεωπολιτικό χάρτη. Για να θυμηθούμε τον Μακιαβέλι, δεν είναι μόνο ότι θα την αγαπούν λιγότεροι, είναι κυρίως ότι θα τη φοβούνται λιγότερο. Για πρώτη φορά από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου δεν θα έχει θέση στο τραπέζι των μεγάλων δυνάμεων που καθορίζουν το μέλλον της Ευρώπης. Μπορεί να διατηρεί καλές σχέσεις με τις περισσότερες χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής –ακόμη και με στενούς συμμάχους των ΗΠΑ όπως το Ισραήλ και η Σαουδική Αραβία– που κράτησαν στάση ευμενούς ουδετερότητας στην παρούσα κρίση, αλλά έχασε μάλλον οριστικά την Ευρώπη, την καλύτερη αγορά της, όπου πουλούσε το 32% του άνθρακα, το 49% του πετρελαίου και το 74% του φυσικού αερίου. Η συμμαχία της με την Κίνα είναι σωτήρια, αλλά γίνεται ολοένα και περισσότερο με τους όρους του μεγάλου γείτονά της, που βρίσκεται σε θέση ισχύος και υπερφαλαγγίζει τη Ρωσία ακόμη και στο μαλακό της υπογάστριο, την Κεντρική Ασία.

Η Ευρώπη

Στους χαμένους της σύγκρουσης θα βρεθεί, πιθανότατα, και η Ε.Ε. Στη σοβαρότερη σύγκρουση που διεξάγεται στο έδαφός της από το 1945, η Ευρώπη γίνεται παρακολούθημα της Αμερικής, καθώς οι ιδέες περί ευρωπαϊκής κυριαρχίας και αυτονομίας μπαίνουν στο ψυγείο, ο γαλλογερμανικός άξονας πνέει τα λοίσθια και το κέντρο βάρους της Ε.Ε. μετατοπίζεται προς τη «Νέα Ευρώπη», τόσο προσφιλή στον νεοσυντηρητικό πρώην υπουργό των ΗΠΑ Ντόναλντ Ράμσφελντ – τις ακραιφνώς φιλοαμερικανικές δημοκρατίες της Ανατολικής Ευρώπης και της Βαλτικής. Μεγάλοι κερδισμένοι θα είναι οι ΗΠΑ και η Κίνα – κατά κάποιο τρόπο όπως στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που ξεκίνησε ως σύγκρουση των Γερμανών με τους Αγγλογάλλους, με τελικούς νικητές δύο «εξωτερικές» δυνάμεις, τις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ.

Το μονιμότερο αποτέλεσμα αυτού του πολέμου ενδέχεται να είναι η επιτάχυνση της πορείας προς έναν «κατακερματισμένο κόσμο», όπως τον περιέγραφε και ο τίτλος του φετινού Φόρουμ του Νταβός. Ο απότομος ενεργειακός απογαλακτισμός της Ευρώπης από τη Ρωσία και η σταδιακή αποσύζευξη της αμερικανικής οικονομίας από την κινεζική, οι τεράστιες επιδοτήσεις της αμερικανικής βιομηχανίας από την κυβέρνηση Μπάιντεν, ο εμπορικός πόλεμος με την Κίνα, η υστερία με τα μπαλόνια της, η γενική τάση ενίσχυσης του προστατευτισμού, όλα αυτά διαμηνύουν ένα πράγμα: ότι η πολιτική, συχνά βίαιη και ανελέητη, ανακτά την προτεραιότητα απέναντι στην οικονομία. Οσοι ονειρεύονταν, όπως ο γκουρού της παγκοσμιοποίησης Τόμας Φρίντμαν, έναν «Επίπεδο Κόσμο» ελεύθερου εμπορίου, που θα ανυψώσει, σαν ευεργετική παλίρροια, όλες τις βάρκες, μικρές και μεγάλες, με την εγγύηση της Pax Americana, είναι καιρός να αφυπνιστούν. Ο πόλεμος στην Ουκρανία μπορεί να αποδειχθεί το ματωμένο πρελούδιο μιας νέας, σκληρότερης εποχής ρηγμάτωσης του κόσμου σε ανταγωνιστικά μπλοκ, που θα δικαιώνει τους ακροτελεύτιους στίχους του Νίκου Γκάτσου στον συγκλονιστικό «Κεμάλ» του Μάνου Χατζιδάκι:

«Νικημένο μου ξεφτέρι δεν αλλάζουν οι καιροί / Με φωτιά και με μαχαίρι πάντα ο κόσμος προχωρεί».

Καθημερινή, 19 Φεβρουαρίου 2023