Θράκη και επανάσταση του 1821

 του Θανάση Μουσόπουλου*

ΑΑυτό το διάστημα, λόγω της εκατονταετηρίδας ελευθερίας της Θράκης 1920-2020, ασχολούμαστε ιδιαίτερα με θέματα ιστορίας. Εξάλλου το επόμενο έτος θα φωτίσουμε τα 200 χρόνια από την ανολοκλήρωτη Επανάσταση του 1821. Όλοι οι εορτασμοί αυτοί, εκτός των άλλων, θέτουν δύο βασικά ερωτήματα: Ποιοι γράφουν την Ιστορία το πρώτο και αν αναθεωρείται η Ιστορία το δεύτερο ερώτημα.

Στο πρώτο ερώτημα απαντώ –γενικά– ότι την Ιστορία τη γράφουν οι νικητές, ενώ όσον αφορά το δεύτερο σαφώς δέχομαι ότι η ανάγνωση της ιστορίας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, που όταν μεταβληθούν οδηγούν σε διαφορετική προσέγγιση της Ιστορίας. Στο συνοπτικό μου κείμενο για τη συμμετοχή της Θράκης στην Επανάσταση του 1821, ελπίζω να φωτίσω όχι μόνο τα γεγονότα αλλά και τα δύο αυτά ερωτήματα.

Μιλώντας για το 1821 οφείλω να διερευνήσω τη σχέση μεταξύ Επανάστασης και Μεταρρύθμισης, γιατί συχνά συγχέουμε τους δύο όρους.

Ο Λένιν, ηγέτης της προ αιώνος Ρωσικής επανάστασης, γράφει: «οι μεταρρυθμίσεις είναι παραχωρήσεις που αποσπώνται από την κυρίαρχη τάξη, ενώ διατηρείται η κυριαρχία της, [ενώ] η επανάσταση είναι η ανατροπή της κυρίαρχης τάξης». Προβαίνω σε αυτή τη διευκρίνιση, γιατί πολλοί στα (προ)επαναστατικά χρόνια και αργότερα φαίνεται ότι προτιμούσαν μεταρρυθμιστικές κινήσεις και όχι επανάσταση – ουσιαστική αλλαγή της δομής. Είναι ένα ζήτημα που οφείλουμε να φωτίσουμε κατά τους εορτασμούς των διακοσίων χρόνων.

***

Θα μιλήσουμε, βέβαια, για το 1821 στη Θράκη∙ μερικά όμως χαρακτηριστικά είναι γενικά και κοινά σε όλον τον ελληνισμό.
Ο ελληνικός ιστορικός και πολιτιστικός χώρος σταδιακά από τον 14ο αιώνα πέφτει στα χέρια των Οθωμανών. Η κατάκτηση ολοκληρώνεται τον 15ο αιώνα. Μετά το πρώτο σοκ, οι Ρωμιοί (που σταδιακά αυτοαποκαλούνται Έλληνες) συνέρχονται και μέσα στις συνθήκες της νέας αυτοκρατορίας, αναπτύσσονται σε όλα τα επίπεδα – οικονομικά, κοινωνικά, πνευματικά.

ταν κατά τον ευρωπαϊκό 18ο αιώνα επικρατεί ο Διαφωτισμός και ξεσπά η Γαλλική Επανάσταση, η ελληνική κοινωνία έχει προχωρήσει και –κατά κάποιον τρόπο– έχει προσαρμόσει τον βηματισμό της με την ευρωπαϊκή πρωτοπορία. Ο Ρήγας Φεραίος και ο Αδαμάντιος Κοραής έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία για τον μεγάλο Αγώνα. Όπως σημειώνει ο ιστορικός Βασίλης Κρεμμυδάς: «Στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου μιλούμε για εθνική αφύπνιση, που εκφράζεται όχι μόνο με την ιδεολογική πάλη και από τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης, αλλά και από επαναστατικά σχέδια και κινήματα και λαϊκές εξεγέρσεις».

Πολλές οργανώσεις, παλιότερα, η Φιλική Εταιρεία (1814) κατέστρωσε σχέδια και προετοίμασε τον Αγώνα του λαού, σε κάθε περιοχή που υπήρχε ελληνική ιστορική παρουσία. Τον Φεβρουάριο του 1821 η Επανάσταση ξεκίνησε από τη Μολδοβλαχία, χωρίς να μπορέσει να προχωρήσει. Τον Μάρτιο του 1821 και στη συνέχεια ξεσπούν επαναστατικά κινήματα σε πολλές περιοχές (Μακεδονία, Θεσσαλία, Θράκη, Εύβοια, νησιά του Αιγαίου, Κρήτη, Κύπρος κ.ά.). Η Επανάσταση όμως, κυρίως, προχώρησε στη Ρούμελη και στον Μοριά.

***

Στα αρχικά σχέδια της Φιλικής Εταιρείας είναι ότι και η Θράκη, όπως και άλλες περιοχές της Βαλκανικής Χερσονήσου, θα επαναστατούσε. Πραγματικά, σε πολλά σημεία της Θράκης, ξέσπασαν επαναστατικά κινήματα. Όμως, λόγω της γειτνίασης με την Κωνσταντινούπολη, πολλά οθωμανικά στρατεύματα ήταν στρατοπεδευμένα στην περιοχή, με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατόν να ευδοκιμήσουν τούτες οι θρακικές απόπειρες

Ο Ελληνισμός της Θράκης μετά την υποταγή αναπτύσσεται σε όλα τα επίπεδα. Στα δύσκολα χρόνια της Οθωμανικής κατοχής η κοινοτική οργάνωση και οι συντεχνίες κάνουν θαύματα. Τον 19ο αιώνα, παράλληλα με την οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη οι κοινότητες συντελούν στην καλλιέργεια εθνικής συνείδησης. Οι εκπαιδευτικές δομές ξαπλώνονται στη Θράκη. Αγόρια και κορίτσια μορφώνονται. Η εκκλησία παίζει θετικό ρόλο στην οργάνωση και στην ανάπτυξη.

Τα θρακιώτικα καράβια και οι έμποροι διασχίζουν όλη την περιοχή σε Ανατολή και Δύση, στην Ευρώπη και στη Ρωσία, έρχονται σε επαφή με την κίνηση των νέων ιδεών του Διαφωτισμού, μεταφέροντας πληροφορίες στους ξένους και στους Θρακιώτες. Ο 18ος και ο 19ος αιώνες είναι η εποχή της Θρακικής Αναγέννησης.

Εκτός από την οικονομική και πνευματική άνθιση έχουμε και το φούντωμα της εθνικής συνείδησης και την αναζήτηση της Ελευθερίας. Να σημειώσουμε ότι από τον 16ο αιώνα δεν σταμάτησε να εκδηλώνεται σε πόλεις και χωριά της Θράκης το αντιστασιακό πνεύμα. Στις αρχές του 19ου αιώνα η Φιλική Εταιρεία βρίσκει γόνιμο το έδαφος στη Θράκη. Τέταρτος Φιλικός είναι ο Αντώνιος Κομιζόπουλος. Πολλοί Θρακιώτες είχαν συνταχθεί στην επαναστατική προοπτική.

Όταν ξεσπά η επανάσταση, πολλοί συμμετέχουν σε αγώνες σε όλα τα ανοιχτά μέτωπα του αγώνα. Στα αρχικά σχέδια της Φιλικής είναι ότι και η Θράκη, όπως και άλλες περιοχές της Βαλκανικής Χερσονήσου, θα επαναστατούσε. Πραγματικά, σε πολλά σημεία της Θράκης, ξέσπασαν επαναστατικά κινήματα. Αναφέρουμε παραδειγματικά την επανάσταση στη Σωζόπολη, που κηρύσσεται από τον μητροπολίτη Παΐσιο με αρχηγό τον Δημητράκη Βάρη. Ο επίσκοπος απαγχονίζεται και η επανάσταση καταπνίγεται σε αίμα.

Να σημειώσουμε ότι στη Θράκη, λόγω της γειτνίασης με την Κωνσταντινούπολη, πολλά οθωμανικά στρατεύματα ήταν στρατοπεδευμένα στην περιοχή, με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατόν να ευδοκιμήσουν τούτες οι θρακικές απόπειρες.

Παρόλο όμως που η Θράκη ήταν σε δυσχερή θέση όσον αφορά τις επαναστατικές πράξεις, εντούτοις έγιναν πολλές τοπικές εξεγέρσεις εκτός από την εξέγερση τη Σωζόπολη, κινήματα έλαβαν χώρα στην Καλλίπολη, στην περιοχή Διδυμοτείχου, στις περιοχές Φιλιππουπόλεως, Βάρνας, Αγχιάλου, Μεσημβρίας, Μάκρης, Μαρώνειας και Κεσσάνης. Όλες οι εξεγέρσεις καταπνίγηκαν στο αίμα. Αναφέρουμε το ολοκαύτωμα της Σαμοθράκης τον Σεπτέμβριο του 1821, όπου η τουρκική βιαιότητα είναι χαρακτηριστική – 700 άνδρες φονεύονται και όλα τα γυναικόπαιδα στέλνονται στα σκλαβοπάζαρα. Ο Γάλλος περιηγητής Πουκεβίλ περιγράφει: «οι γυναίκες αλυσοδένονται, οι άνδρες αποκεφαλίζονται, εκτός από μερικούς που τους φυλάγουν για να τους κρεμάσουν στα κατάρτια, όταν νικητές θα μπουν στην Κωνσταντινούπολη». Οι Σαμοθρακίτες Μιχαήλ, Γεώργιος, Μανουήλ, Θεόδωρος καθώς και ο Νικόλαος Παπαντωνούδης μαρτύρησαν, αρνούμενοι τον εξισλαμισμό και ανακηρύχτηκαν νεομάρτυρες. Η μνήμη τους γιορτάζεται στις 6 Απριλίου.

Πολλοί κατεβαίνουν στη νότια Ελλάδα και παίρνουν μέρος σε κατά ξηρά και θάλασσα αγώνες. Επώνυμα γνωρίζουμε τον καπετάν Γιώργη τον Ξάνθιο που το 1824 ήταν επικεφαλής 49 στρατιωτών στην Ύδρα. Εξάλλου, η ναυτική πόλη της περιοχής μας, νότια από τη σημερινή Αλεξανδρούπολη, η Αίνος μετέχει στον αγώνα με τριακόσια καράβια. Η οικογένεια Βισβίζη, ο Αντώνης και μετά τον θάνατό του η γυναίκα του Δόμνα με το μπρίκι τους «Καλομοίρα» δίνουν τα πάντα για τη λευτεριά. Πεθαίνουν πάμπτωχοι μετά την απελευθέρωση, όπως και παρά πολλοί άλλοι αγωνιστές και αγωνίστριες.

***

Θεωρώ απαραίτητο να παραθέσω σύντομα λίγα στοιχεία για δύο πλευρές του αγώνα στη Θράκη. Το πρώτο είναι τι συμβαίνει στην Κωνσταντινούπολη όταν ξεσπά η Επανάσταση και το δεύτερο ποια είναι η θέση των αγωνιστών του 1821 στο μετέπειτα ελληνικό status.
Από διάφορες, ελληνικές και τουρκικές, πηγές γνωρίζουμε πώς αντέδρασε η Υψηλή Πύλη μετά την είδηση για την επανάσταση στη Βλαχία. Ο σουλτάνος θεώρησε ότι απειλείται το Ισλάμ και προχώρησε σε αντίποινα κατά των χριστιανών, αρχίζοντας από την Κωνσταντινούπολη. Κηρύχθηκε ιερός πόλεμος και ένα «πογκρόμ» εξαπολύεται. Τουρκικός όχλος άρχισε βιαιοπραγίες κατά των Ελλήνων με καταστροφές καταστημάτων, ληστείες και φόνους. Αναγνώστηκε σε όλα τα τζαμιά φιρμάνι που καλούσε τους πιστούς να οπλιστούν και να είναι έτοιμοι να αντιμετωπίσουν τον εχθρό. Στις 10 Απριλίου απαγχονίστηκε ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄, ενώ τις επόμενες μέρες απαγχονίστηκαν και άλλοι αρχιερείς που είχαν πιαστεί αιχμάλωτοι. Το ίδιο έπαθαν πρόκριτοι και άλλοι Έλληνες. Αλλά και ο όχλος, ερεθιζόμενος από την κυβέρνηση, και αυτός έκανε τις χειρότερες επιδρομές επί διάστημα πολλών ημερών διέτρεχαν την πόλη και τα περίχωρα του Βοσπόρου καταληστεύοντας και σφάζοντας τους Έλληνες. Στην Αδριανούπολη απαγχονίστηκε ο πρώην Πατριάρχης Κύριλλος και πολλοί προεστοί. Σφαγές Χριστιανών έλαβαν χώρα και στη Λάρισα, τη Σμύρνη, τις Κυδωνίες, την Κω, τη Ρόδο, την Κρήτη και την Κύπρο. [Παραπέμπω στο: Πλουμίδης Γ. Σπυρίδων, «Η έννοια του “θανάτου” στην ελληνική επανάσταση του 1821. Ιδεολογικές προσλήψεις και πολιτική πρακτική». Μνήμων, 32 (2011-2012), σ. 64]
Η στάση αυτή απέναντι στην Επανάσταση του 1821 είχε επίδραση στην εξέλιξή της, αλλά σαφώς δεν την ανέκοψε. Η στάση της Υψηλής Πύλης και του τουρκικού λαού δείχνει, νομίζω, πανικό και ανασφάλεια.

Να δούμε τώρα ποια είναι η θέση των αγωνιστών του 1821 στο νεότευκτο ελληνικό κράτος. Θα παραθέσουμε απλώς μια επιστολή της Δόμνας Βισβίζη που μετά την επανάσταση περιήλθε σε απόλυτη πενία και εξαθλίωση, όπως οι περισσότεροι αγωνιστές. Τον Αύγουστο του 1829 έγραψε από το Άργος, όπου βρισκόταν, στον Καποδίστρια:

«…Γνωρίζω ότι φαίνομαι όχι μόνον οχληρά και βαρετή, αλλά και τολμηρά. Ανάγκη όμως μεγίστη μ’ αναγκάζει και μάλλον με βιάζει! Κατ’ ανάγκη λιμού, λιμοκτονίας και άκρας πτωχείας κατήντησα κλινήρης εις τόπον ξένον, μακράν των δυστυχών μου ορφανών και ανηλίκων. Δεν είμαι εις κατάστασιν να επιστρέψω εις αυτά, επειδή έμεινα έρημος και αυτής της εφημέρου τροφής στερούμενη, κινδυνεύομεν να αποθάνομεν από την πείναν! Επί Μάρτυρι Θεώ δεν έχω καν τα αναγκαία μου έξοδα να επιστρέψω προς την ατυχή οικογένειά μου…. Ο πατήρ των ανηλίκων ορφανών μου εθυσίασεν και ζωήν και κατάστασιν υπέρ του έθνους, τα παιδιά του λιμοκτονούν, πεθαίνουν από την πείναν! Το έθνος δεν ευσπλαγχνίζεται; Κινδυνεύουν και εντός ολίγου χάνονται…. Προστρέχω προς την έμφυτον φιλανθρωπίαν σας, θερμώς παρακαλούσα όπως μοι γίνη καν μικρά εξοικονόμησις, ίνα περιθάλψω και δυνηθή ανακουφίσω τα τέκνα μου και προλάβω αυτά πριν, ή εκ της λιμοκτονίας εξοντωθώσι. Της εξοχότητός της δούλη, η δυστυχής χήρα Δόμνα Βισβίζη».

Πληροφορώ ότι η ίδια κατάσταση συνεχίστηκε επί πολλές δεκαετίες, ως τον θάνατό της, πέθανε το 1850 σε ηλικία 66 ετών.

***

Μετά το τέλος του αγώνα και τη δημιουργία του μικρού ελληνικού κράτους, ακολούθησε ένας δύσκολος αιώνας για τους υπόδουλους ελληνικούς πληθυσμούς. Το οθωμανικό κράτος επέβαλε τιμωρίες πολύ σκληρές ως αντίποινα για τους αγώνες. Θανατώσεις, διωγμούς και καταπίεση αντιμετώπισαν οι Έλληνες της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα σταδιακά ορισμένα τμήματα της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Θράκης ενσωματώνονται στην Ελλάδα. Άλλα όμως τμήματα του ιστορικού ελληνικού χώρου εξακολουθούν να ανήκουν σε άλλα κράτη. Από την Ενιαία Θράκη, η Βόρεια Θράκη-Ανατολική Ρωμυλία υπάγεται στη Βουλγαρία και η Ανατολική Θράκη στην Τουρκία.

Στα εγχειρίδια ιστορίας των σχολείων μας απουσιάζουν τα περισσότερα στοιχεία από όσα συνοπτικά ανέφερα για τη Θράκη. Στο αρχικό ερώτημα ποιοι γράφουν την Ιστορία, απαντώ «οι παροικούντες την πλατεία Κολωνακίου». Όσον αφορά τον εορτασμό των 200 χρόνων, νομίζω ότι φαίνεται πως πολύ λίγο θα δούμε την Ιστορία με τα μάτια του 2021, χωρίς την απαραίτητη απομύθευση.

Για περισσότερα στοιχεία παραπέμπω ανάμεσα στα άλλα στα βιβλία μου – «Μακρυγιάννης και το 1821 – Ένα παράδειγμα ιστορικής μνήμης» (1978) και «Θράκη, Μνήμη για το μέλλον» (1997) και σε πιο εξειδικευμένα: Κ. Α. Βακαλόπουλου «Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού – Θράκη», 1990 και Μ. Κούκου «Ο Ελληνισμός της Θράκης στον Αγώνα του 1821», 1998.

***

Κλείνω με μερικούς στίχους μου από την ποιητική σύνθεση Στη γειτονιά του Αίμου (1996) από τη συλλογή Δρόμοι Ελλήνων (2005):

«Μεσολογγίτη άνθρωπε,
φρουρέ της Ιστορίας,
είσαι στα χέρια του παιδιού
ελπίδα και πυρσός,
μολύβι είσαι για φωτιά,
μολύβι για το πνεύμα.
Μεσολογγίτη άνθρωπε,
γεννάς Μεσολογγίτη
στο Μακεδόνα το σπαθί
στου Θεσσαλού τη λόγχη
στο Θράκα τα αλόγατα
στου Κρητικού την «Ξαστεριά»
στου Κύπριου την αγχόνη.
Μεσολογγίτη άνθρωπε,
φλόγα τιμής κι αγάπης».

* Ο Θανάσης Μουσόπουλος μένει στην Ξάνθη και είναι φιλόλογος, συγγραφέας και ποιητής

ΠΗΓΗ  ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ