Λουκάς Αξελός: «Ρήγας, το οδόσημο της ελληνικής νεωτερικότητας»

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΙΟΥΣΗ

Ο Ρήγας κατέχει μια διαχρονικά δεσπόζουσα θέση στην ψυχή του ελληνικού λαού, θεωρούμενος -και δικαίως-, το αφετηριακό ορόσημο και οδόσημο της ελληνικής νεωτερικότητας. Ο Ρήγας όμως δεν υπήρξε, κατά τον συγγραφέα, μόνον πατέρας της Ελληνικής Ανεξαρτησίας. Υπήρξε και πατέρας του ελληνικού ριζοσπαστισμού. Είναι αυτός που επεδίωξε συνειδητά την ταύτιση των ιδεών με τα έργα. Ως αυθεντικός επαναστάτης ήταν σε θέση να κατανοήσει, ότι ο ριζοσπαστισμός του θα ήταν έννοια χωρίς περιεχόμενο αν δεν ακολουθούσε την οδυνηρή οδό επιβεβαίωσής του· την οδό της άμεσης δράσης. «Ρήγας Βελεστινλής Ο πατέρας της ελληνικής ανεξαρτησίας», του Λουκά Αξελού, εκδόσεις Στοχαστής.

– Ρήγας Βελεστινλής, ο πατέρας της ελληνικής ανεξαρτησίας;

Τα καταληκτικά συμπεράσματα μιας μακρόχρονης έρευνας, ακόμα και αυτής, όπως η δική μου, που κράτησε μισόν αιώνα, δεν είναι αναγκαστικά και σωστά.

Από πλευράς μου πάντως, προσπάθησα όσο πιο αυστηρά μπορούσα να αποτυπώσω τα συμπεράσματα στα οποία με οδήγησε η έρευνα αυτή. Γι’ αυτό και ισχυρίζομαι ότι αν και υπό μιαν έννοια κυρίαρχη φαντάζει να είναι η άποψη που αντιλαμβάνεται τον Ρήγα ως μέγα εθναπόστολο, εθνομάρτυρα, οραματιστή της φιλίας των λαών, κ.λπ., η συστηματική ιστορική έρευνα, αλλά και η αντίληψη κορυφαίων προσωπικοτήτων του νεοελληνικού βίου, συγκλίνουν χωρίς να υποβαθμίζουν κατ’ ελάχιστον τα παραπάνω  χαρακτηριστικά, να τοποθετούν τον Ρήγα στην πραγματική του θέση. Αυτή του πατέρα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας και Δημοκρατίας, που ως θεμέλιους λίθους του είχε τον Δημοκρατικό Πατριωτισμό και την βαθύτατη πεποίθησή του ότι πρέπει να στηριζόμαστε στις δικές μας δυνάμεις.

– Προπαρασκευαστής και του ελληνικού ριζοσπαστισμού;

Όπως τα στοιχεία μαρτυρούν ο Ρήγας δεν υπήρξε μόνον πατέρας της Ελληνικής Ανεξαρτησίας. Υπήρξε και πατέρας του ελληνικού ριζοσπαστισμού. Ο ελληνικός ριζοσπαστισμός δεν γεννήθηκε μετά τις επαναστάσεις του 1848 και την ανάδυση των ριζοσπαστικών κινημάτων στην Ευρώπη του 19^ου αιώνα. Ο ελληνικός ριζοσπαστισμός, παιδί των έντονων διεργασιών του 18^ου αιώνα στην Χερσόνησο του Αίμου, βαπτίστηκε το 1798 με το αίμα του δολοφονημένου Ρήγα και των συντρόφων του, μελών της πρώτης επαναστατικής οργάνωσης που συνέδεσε το εθνικό με το κοινωνικό και το πατριωτικό με το διεθνιστικό.

Η ανάδειξη του κοινωνικού δίπλα στο εθνικό και του πατριωτικού δίπλα στο διεθνικό, αποτελεί, ίσως, την μεγαλύτερη πολιτική του κατάκτηση.

– Ποιο ήταν το ιδιαίτερο στοιχείο της επαναστατικής του δράσης; Γιατί επιμένετε ότι είναι από τους λίγους που έκαναν το έργο τους πράξη;

Η επαναστατική δράση του Ρήγα καλύπτει μιαν ευρύτερη περίοδο, κατά την διάρκεια της οποίας η εκκόλαψη και συγκρότηση του συνολικότερου επαναστατικού του σχεδίου πέρασε από διάφορα στάδια. Αυτό όμως που αποτελεί το κατεξοχήν χαρακτηριστικό του στοιχείο είναι ότι στην όλη του δράση και σε όλα της τα στάδια κυρίαρχα ήταν δύο στοιχεία. Ο αμετάθετος στόχος του για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον οθωμανικό ζυγό και η σταθερή του απόφαση να κάνει πράξη την απόφασή του αυτή χωρίς να λογαριάζει το κόστος.

Ο Ρήγας επεδίωξε συνειδητά την ταύτιση των ιδεών με τα έργα. Ως αυθεντικός επαναστάτης ήταν σε θέση να κατανοήσει, ότι ο ριζοσπαστισμός του θα ήταν έννοια χωρίς περιεχόμενο αν δεν ακολουθούσε την οδυνηρή, αλλά και μοναδική οδό επιβεβαίωσής του• την οδό της άμεσης δράσης.

Αυτή η κριτικά θεμελιωμένη βούληση για την αναγκαιότητα ταύτισης λόγου και έργου, εκφράστηκε με υποδειγματική συνέπεια και καθαγιάστηκε με το αίμα του, δίνοντάς του ένα διαρκές προβάδισμα στο να είναι ένας από τους λίγους εκείνους Νεοέλληνες, που το έργο τους το έκαναν επαναστατική πράξη.

– Στην Ευρώπη του Ναπολέοντα πρόβαλε τον Μέγα Αλέξανδρο;

Η επιμονή του Ρήγα στην ανάδειξη του ένδοξου παρελθόντος των Ελλήνων ήταν ο πιο άμεσος και λειτουργικός τρόπος για να μιλήσει  για το άθλιο παρόν.

Η εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου που τυπώνει μαζί με  τους χάρτες του στην Βιέννη, είναι εξόχως χαρακτηριστική της παραπάνω λογικής του. Λογικής που συνειδητοποιεί την σημασία της ιστορίας, αλλά και γνωρίζει τον τρόπο για να την κάνει ευκολομεταχείριστη ως όπλο, όχι απλώς ως την αναγκαία συνθήκη  αλλά και την ικανή εκείνη που μπορούσε να εμπνεύσει τους υπόδουλους, ενισχύοντας το εθνικό τους φρόνημα και αναζωπυρώνοντας την ελπίδα ότι και αυτός ο  νέος Ασιάτης, ο Τούρκος κατακτητής θα ηττηθεί από τον νέο Αλέξανδρο και τους στρατηγούς του, όταν έρθει η ώρα του μεγάλου ξεσηκωμού.

Και στο σημείο αυτό, ίσως αξίζει να σταθώ επισημαίνοντας ένα κεντρικό στοιχείο που σχετίζεται με τις επιλογές και τον καθ’ όλου ιδεολογικό κόσμο του Ρήγα, αλλά και το ίδιο το ερώτημα που μου θέτετε.

Είναι χαρακτηριστικό, ότι ένας άνθρωπος διαποτισμένος με τα νάματα της Γαλλικής Επανάστασης σε μιαν Ευρώπη που έχει ίνδαλμα τον Ναπολέοντα θα έπρεπε να είναι όπως λ.χ. ο Περραιβός ή ο Κοραής, φανατικά υπέρ του Ναπολέοντα. Στον Βελεστινλή όμως η λογική αυτή είναι απούσα, διότι ο Ρήγας ως εκφραστής της πιο μαχητικής αντιμεταπρατικής λογικής, εννοεί να στηρίζεται στις δικές του δυνάμεις, προβάλλοντας ένα πρότυπο, που σαφώς μιλούσε ουσιαστικότερα και λειτουργικότερα σε όλους τους Έλληνες και Βαλκάνιους, τον Μέγα  Αλέξανδρο.

– Πατριδογνωστική εγκυκλοπαίδεια η Χάρτα του;

Στο ερώτημά σας που θέτει μια πολύ σημαντική πλευρά της δράσης του Ρήγα έχω προσπαθήσει να απαντήσω διεξοδικά στο βιβλίο μου Ρήγας Βελεστινλής. Σταθμοί και όρια στην διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, σελ. 305-326. Αναγκαστικά η απάντησή μου εδώ θα είναι συνοπτική γιατί είναι δύσκολο σε λίγες σειρές να τεκμηριώσεις το γιατί θεωρείς  την Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος, μεγάλο πατριδογνωστικό οδηγό του Ελληνικού Έθνους.

Με δύο λόγια η Χάρτα της Ελλάδος, πάντα κατά την γνώμη μου, δεν αποτελεί απλώς έναν μεγάλο λεπτομερειακό χάρτη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Η Χάρτα της Ελλάδος, αποτελεί-επιπρόσθετα-μιαν άπαξ εντυπωσιακή καταγραφή του ένδοξου ελληνικού παρελθόντος, «μια ανθολογία της γενικής ιστορίας των Ελλήνων». Το σημαντικό όμως της όλης υποθέσεως βρίσκεται στο γεγονός ότι η εργασία αυτή του Ρήγα δεν αποτελεί την στατική απεικόνιση κάποιας ιστορικής περιόδου που ανεπιστρεπτί παρήλθε, αλλά – ταυτόχρονα – και ένα σκαλοπάτι, χτισμένο προσεκτικά με λογισμό και μ’ όνειρο, που διαγράφει το πλαίσιο ενός ελπιδοφόρου νεοελληνικού οράματος.

– Τι δεν έχει φωτιστεί επαρκώς για το έργο του σήμερα;

Κοιτάξτε, μια έρευνα δεν τελειώνει ποτέ. Αυτό δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να μας διαφεύγει. Συγκεκριμενοποιώντας το ερώτημά σας θα παρατηρούσα τα εξής:

Με οδηγό, πάντα, την εντυπωσιακή, όντως, βιβλιογραφία σχετικά με τον Ρήγα, θα τολμούσα να ισχυριστώ ότι το μεγαλύτερο ή έστω ένα μεγάλο μέρος του έργου του έχει επαρκώς φωτιστεί.

Αυτό όμως μπορούμε να το ισχυριστούμε με βάση τα διασωθέντα έργα του και τις αποσπασματικές αναφορές στην παράνομή του  δράση.

Ως εκ τούτου, φρονώ, ότι έχουμε ακόμα να διανύσουμε αρκετό δρόμο. Η εικόνα του Ρήγα, χωρίς το «μισομεταφρασμένο» έργο του Μοντεσκιέ Espit des Loix, χωρίς το Εγκόλπιον [Στρατιωτικόν], την [Δημοκρατική Κατήχησι], το [Χαρήτε τη ζωή] την τυπωμένη σε 3.000 αντίτυπα Νέα Πολιτική Διοίκηση, που κανένα αντίτυπό της μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί, αλλά και το σύνολο των  ανακριτικών εγγράφων των αυστριακών Αρχών, αλλά και της Μεγάλης Πύλης (που μεγάλο τμήμα τους παραμένει ανέκδοτο), δεν μπορεί να είναι πλήρης, πλην όμως είναι επαρκής σε τέτοιο βαθμό που οποιαδήποτε «ανακάλυψη» δεν μπορεί να την απομειώσει στην κύρια πλευρά της.

– Οι διαφορές του από τον Κοραή;

Ας ξεκαθαρίσουμε κάτι από την αρχή. Μιλάμε για δυο κορυφαίες φυσιογνωμίες του νεότερου Ελληνισμού. Μιλάμε για ένα σοφό Έλληνα τον Αδαμάντιο Κοραή, ο οποίος επιπρόσθετα αποτύπωσε την δολοφονία του Ρήγα και των συντρόφων του σε ένα εξαιρετικής σημασίας κείμενο την Αδελφική Διδασκαλία που δεν έχει μόνο την αξία του αυθεντικού ντοκουμέντου ακριβούς αναγραφής των συμβάντων, αλλά και του αξεπέραστου και ανεπανάληπτου σε πυκνότητα αισθημάτων φόρου τιμής ολόκληρης της Ελλάδας, στους δολοφονημένους πατριώτες.

Προφανώς, όμως, τα παραπάνω δεν αναιρούν την σαφή διαφορά στάσης του Ρήγα από αυτήν του Κοραή όσον αφορά «τις σχέσεις μας» με τους Γάλλους.

Αν ο Κοραής φτάνει σε διατυπώσεις όπως:  Όταν έχωμεν τους Γάλλους,/τις η χρεία από άλλους;/Γάλλοι, Γραικοί, δεδεμένοι/δεν είναι Γραικοί ή Γάλλοι,/αλλ’ έθνος Γραικογάλλοι, είναι προφανές ότι ο Ρήγας δεν αντιλαμβάνεται έτσι τα πράγματα.

Η σκληρά πληρωμένη άνευ όρων ρωσοφιλία, είχε γεννήσει, έντονο σκεπτικισμό. Τα μηνύματα της Γαλλικής Επανάστασης αν και δόνησαν κάθε δημοκρατική καρδιά, δεν οδήγησαν σε πλήρη υποχώρηση τις επιφυλάξεις μερικών και τον «αντιξενισμό» ορισμένων, που τα τραύματα του παρελθόντος τους είχαν δημιουργήσει.

Ο Ρήγας ανήκει σαφώς στην «κριτική πτέρυγα» των οπαδών της Γαλλικής Επανάστασης, όπως – τουλάχιστον – συνάγεται από την διεξοδική ανάγνωση των κειμένων  του. Κειμένων, που με κορωνίδα τον Θούριο, σε καμία περίπτωση δεν στοιχειοθετούν σχέση άνευ όρων ταυτίσεως ή εξαρτήσεως από τα γαλλικά συμφέροντα.

Η συστηματική ανάγνωση του έργου του συνολικά, αλλά και η καθόλου πρακτική του, δεν οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο φιλόδοξος στόχος του μιας ανεξάρτητης Ελληνικής Δημοκρατίας, υποτασσόταν στους σχεδιασμούς της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής. Και σε αυτό το σημείο βρίσκεται μιά μεγάλη διαφορά από τον Κοραή.

– Η παρακαταθήκη του πάντα επίκαιρη;

Περισσότερο παρά ποτέ θα τολμούσα να ισχυριστώ, ειδικότερα στις μέρες μας που η επίθεση των ιπποτών του νεοφιλελευθερισμού και της Νέας Τάξης στους λαούς και τα έθνη που αντιστέκονται είναι πρωτοφανής.

Είναι, λοιπόν, η ίδια η πραγματικότητα που αποδεικνύει πως η πολιτική-πολιτειακή πρόταση του Ρήγα ξεπερνά τα κυρίαρχα ασφυκτικά πλαίσια της εποχής του συγκροτώντας ένα καινούργιο, εκτινασσόμενο στο μέλλον, σύστημα αρχών και αξιών με σαφή φιλελεύθερο, πατριωτικό, διεθνιστικό, ουμανιστικό και δημοκρατικό προσανατολισμό.

Η καταγγελία του δεσποτισμού, η ανάδειξη της ελευθερίας σε πρώτιστη αξία, η εθνική ανεξαρτησία, η αγάπη και υπεράσπιση της πατρίδας, η φιλειρηνική στάση απέναντι στα ελεύθερα έθνη, η ανεξιθρησκία, ο αντιμοναρχικός πολιτειακός χαρακτήρας, η αρχή της διακρίσεως των εξουσιών, η  κοινωνική ευαισθησία και πρόνοια απέναντι στους γέροντες, τους πάσχοντες και τους αδύναμους και η σταθερή προσήλωση στα ατομικά δικαιώματα και τις δημοκρατικές αξίες και αρχές, αποτελούν τους σταθερούς άξονες του ιδεολογικοπολιτικού κόσμου. Η ανάδειξη του κοινωνικού δίπλα στο εθνικό αποτυπώνεται στην ουσιαστική σύνδεση των στόχων της εθνικής απελευθέρωσης με την αναγκαιότητα της κοινωνικής αλλαγής που διαπερνά και διαποτίζει τον κόσμο που παθιασμένα οραματίζεται.

Όμως αυτός ο κόσμος που στηρίζεται στις παραπάνω αξίες και αρχές και που πάνω του έχτισε  ο Ρήγας την μελλοντική Ελληνική Δημοκρατία, δεν είναι παρά ο κόσμος του Δημοκρατικού Πατριωτισμού, ο κόσμος που έχει απόλυτη ανάγκη η Ελλάδα σήμερα και μια Ευρώπη των εθνών και των λαών από τον Ατλαντικό ως τα Ουράλια.

Ο Λουκάς Αξελός γεννήθηκε στην Αθήνα. Αποφοίτησε από την Νομική Σχολή του ΑΠΘ, είναι διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών και δίδαξε ιστορία της νεότερης Ελλάδας στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου. Από πολύ νωρίς ασχολήθηκε με τα γράμματα και το βιβλίο και διευθύνει από την ίδρυσή τους τις εκδόσεις «Στοχαστής» (1969) και το περιοδικό «Τετράδια Πολιτικού Διαλόγου Έρευνας και Κριτικής» (1980). Στο συγγραφικό πεδίο οι έρευνές του έχουν επικεντρωθεί σε τρεις άξονες: Στην παρουσίαση και ανάδειξη ορισμένων προσωπικοτήτων που αποτέλεσαν σταθμό και όριο στην διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην νεότερη Ελλάδα, στην μελέτη του Κυπριακού Ζητήματος και στην ανάλυση της εκδοτικής δραστηριότητας και της κίνησης των ιδεών στην Ελλάδα από την δεκαετία του 1960 ως τις μέρες μας. Μέχρι σήμερα έχει δημοσιεύσει οκτώ βιβλία, δοκιμιακού βασικά χαρακτήρα. Επιμελήθηκε, σχολίασε και προλόγισε αρκετά βιβλία Ελλήνων και ξένων συγγραφέων, ενώ ταυτόχρονα, έχει ασχοληθεί με την κριτική και έχει δημοσιεύσει αρκετά δοκίμια, μελέτες και άρθρα σε διάφορα βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες. Μακρά είναι και η πορεία του στον χώρο της ποίησης. Ποιήματά του έχουν δημοσιευτεί σε διάφορα περιοδικά και ανθολογίες, ενώ έχει κυκλοφορήσει τέσσερεις ποιητικές συλλογές. Έργα του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά και στα ισπανικά.

 ΠΗΓΗ  PRESS PUBLICA