Γνώρισα τον ψυχρό πόλεμο. Αυτό που ζούμε δεν είναι ψυχρός πόλεμος

Γράφει ο Stephen M. Walt* – 

Πολλοί έξυπνοι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι ΗΠΑ και η Ρωσία βρίσκονται σε «νέο Ψυχρό Πόλεμο». Μπορείτε να βρείτε άρθρα σχετικά με το θέμα στο Politico, το New Yorker και το Nation αλλά και μια γρήγορη αναζήτηση Google θα σας οδηγήσει σε μια ολόκληρη ιστοσελίδα που αφιερώνεται στο θέμα. Ωστόσο, οι πιο ισορροπημένες απόψεις, που συναντούσαμε πριν χρόνια, είναι πιο δύσκολο να βρεθούν αυτές τις μέρες.

Οι πολιτικοί και στις δύο χώρες χρησιμοποιούν όλο και πιο σκληρή γλώσσα για να περιγράψουν ο ένας τον άλλον και ο κόσμος και στις δύο πλευρές είναι πεπεισμένος ότι ο η αντίπαλη πλευρά συνωμοτεί εναντίον του άλλου. Υπάρχουν ακόμη και σημάδια μιας νέας κούρσας εξοπλισμών, όπου ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν διαθέτει επαίσχυντα νέα πυρηνικά όπλα και οι ΗΠΑ προετοιμάζονται να ξεκινήσουν ένα δαπανηρό πρόγραμμα πυρηνικού εκσυγχρονισμού.

Η σημερινή κατάσταση είναι άσχημη. Αλλά το να την ονομάζεις «νέο Ψυχρό Πόλεμο» είναι περισσότερο παραπλανητικό παρά διαφωτιστικό. Αν συγκρίνουμε τις δύο καταστάσεις πιο προσεκτικά, αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι μια απλή σκιά εκείνης της παλιότερης αντιπαλότητας. Το να προβάλλονται τα σημερινά προβλήματα ως ένας νέος «Ψυχρός Πόλεμος» υποβαθμίζει τον ρόλο που διαδραμάτισαν ο ανθρώπινος παράγοντας και οι κακές πολιτικές αποφάσεις που έφεραν τις ΗΠΑ και Ρωσία στο σημερινό αδιέξοδο. Μας αποσπά από πιο σημαντικές προκλήσεις και μας αποθαρρύνει από τη δημιουργική σκέψη για το πώς να προχωρήσουμε πέρα από σημερινό επίπεδο έχθρας.

ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, ισοδύναμες

Καταρχήν, ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν ένας διπολικός ανταγωνισμός στον οποίο οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ ήταν μακράν οι δύο πιο ισχυρές χώρες του κόσμου. Αν και υπήρξαν και άλλοι παράγοντες που συνέβαλαν στην αντιπαλότητα τους (βλ. παρακάτω), η κάθε μια από τις δύο δυνάμεις αποτελούσε την μεγαλύτερη δυνητική απειλή για την άλλη και έτσι η καθεμιά κοιτούσε με μισό μάτι την άλλη πλευρά. Σε μεγάλο βαθμό, ο Ψυχρός Πόλεμος καθορίστηκε δομικά από την παγκόσμια κατανομή ισχύος μεταξύ των κρατών, και ένα είδος αντιπαλότητας ήταν μάλλον αναπόφευκτο (έστω κι αν εμπλέκονταν άλλοι παράγοντες που βοήθησαν να καθοριστεί η έντασή του).

Επιπλέον, οι δύο υπερδυνάμεις ήταν ισοδύναμες μεταξύ τους, αλλά σταθμίζοντας όλους τους παράγοντες οι ΗΠΑ υπερείχαν. Η αμερικανική οικονομία ήταν περίπου διπλάσια από εκείνη της ΕΣΣΔ και οι σύμμαχοί των ΗΠΑ ήταν πολύ πιο ικανοί και αξιόπιστοι από εκείνους των σοβιετικών. Εξάλλου, οι ΗΠΑ είχαν με το μέρος τους τη Δυτική Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ιαπωνία, τη Γαλλία, το Ισραήλ και μια σειρά άλλων ισχυρών κρατών. Η ΕΣΣΔ είχε συμμάχους τη Νότια Υεμένη, την Κούβα, την Αγκόλα και μια σειρά άλλων αδρανών κρατών «δορυφόρων» του Συμφώνου της Βαρσοβίας.

Η Κίνα αν και αρχικά ήταν ο μικρότερος εταίρος της Μόσχας, οι δύο κομμουνιστές «γίγαντες» ήρθαν σύντομα σε ρήξη και το Πεκίνο ευθυγραμμίστηκε με τις ΗΠΑ στη δεκαετία του ’70 (όπως επίσης έκανε και η Αίγυπτος, η οποία υπήρξε σύμμαχος της ΕΣΣΔ). Οι ΗΠΑ είχαν πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες προβολής ισχύος, ανώτερη ναυτική και αεροπορική ισχύ, πιο εξελιγμένη τεχνολογία και καλύτερη εκπαίδευση. Αλλά η ΕΣΣΔ διέθετε έναν μεγάλο και άρτια εξοπλισμένο στρατό που οργανώθηκε για επιθετικό πόλεμο και οι δυνάμεις της βρίσκονταν κοντά στη Δυτική Ευρώπη και όχι τόσο μακριά από τον Περσικό Κόλπο. Και τελικά απέκτησε ένα μεγάλο οπλοστάσιο πυρηνικών όπλων.

Μπορεί οι ΗΠΑ να ήταν σε καλύτερη θέση αλλά όχι σε βαθμό που να τους επιτρέπεται να επαναπαύονται. Έτσι, οι δύο υπερδυνάμεις ανταγωνίζονταν συνεχώς για περισσότερη επιρροή και έκαναν ό, τι μπορούσαν για να αποδυναμώσουν τον άλλο χωρίς να προκαλέσουν τον Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ιδεολογικός ανταγωνισμός

Παράλληλα, ο Ψυχρός Πόλεμος χαρακτηρίστηκε επίσης έναν έντονο ανταγωνισμό μεταξύ πολιτικών ιδεολογιών: τον φιλελεύθερο καπιταλισμό και τον μαρξισμό-λενινισμό. Και οι δύο ήταν εγγενώς οικουμενικές ιδεολογίες, στο βαθμό που οι υποστηρικτές τους πίστευαν ότι καθεμιά από αυτές παρείχε ένα μοντέλο για την οργάνωση της κοινωνίας που ήταν ευρέως εφαρμόσιμο παντού στον κόσμο. Ο φιλελεύθερος καπιταλισμός στηριζόταν σε ισχυρισμούς για τα βασικά δικαιώματα που υποτίθεται ότι διέθεταν όλοι οι άνθρωποι, ενώ ο μαρξισμός-λενινισμός βασιζόταν στους «επιστημονικούς» νόμους της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης που ο Μαρξ και οι οπαδοί του είχαν ανακαλύψει.

Επειδή κάθε ιδεολογία είδε τον εαυτό της ως καθολικά έγκυρη, οι υποστηρικτές της αισθάνθηκαν υποχρεωμένοι να προσπαθήσουν να την κοινωνήσουνε σε όλο τον κόσμο. Ακόμη χειρότερα, δεδομένης της καθολικής προσδοκίας κάθε πλευράς, η απλή ύπαρξη της μιας θέτει μια θεμελιώδη πρόκληση στη νομιμότητα της άλλης. Ως εκ τούτου, για λόγους τόσο ιδεολογικούς όσο και πολιτικούς η αρχή «ζήσε και άσε και τους άλλους να ζήσουν» δεν υπήρξε ποτέ ως σοβαρή επιλογή.
Τέλος, όπως έδειξε με σαφήνεια η συνάδελφός μου Arne Westad, ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν ένας παγκόσμιος ανταγωνισμός που διεξήχθη σε όλες τις ηπείρους στον κόσμο. Ο ανταγωνισμός μεταξύ της Μόσχας και της Ουάσιγκτον μονοπώλησε σε μεγάλο βαθμό την παγκόσμια πολιτική ατζέντα από τη δεκαετία του 1940 και είχε σοβαρές (και συχνά αρνητικές) επιπτώσεις στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή, την Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική.

Αυτός ήταν ο πραγματικός Ψυχρός Πόλεμος, κύριοι συνάδελφοι, και ας μην ξεχνάμε ότι στιγματίστηκε από πολλές έντονες πυρηνικές κρίσεις, μια κούρσα εξοπλισμών στην οποία κάθε πλευρά συγκέντρωσε δεκάδες χιλιάδες ισχυρές βόμβες υδρογόνου και πολέμους δια αντιπροσώπων στους οποίους πέθαναν εκατομμύρια. Αν και λυπηρό και ίσως ακόμη και επικίνδυνο, αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι ένα πολύ διαφορετικό.

Τέσσερις βασικές διαφορές

Πρώτον, και προφανέστατα, ο κόσμος σήμερα δεν είναι διπολικός. Είναι ακόμα ένα είτε μονοπολικό ή κάποιο πολύ ισχυρό πολυπολικό σύστημα, ενώ οι ΗΠΑ εξακολουθούν να είναι η ισχυρότερη δύναμη αφήνοντας πίσω τις άλλες μεγάλες δυνάμεις. Αν τελικά επιστρέψει ο διπολισμός, όπως πολλοί πιστεύουν, η Κίνα θα είναι ο άλλος πόλος και όχι η Ρωσία. Και σε μια εντυπωσιακή ανατροπή του Ψυχρού Πολέμου, η Ρωσία είναι θα πλέον ο κατώτερος εταίρος της Κίνας και θα είναι πολύ πιο αδύναμη από τον ασιατικό γείτονά της για τις επόμενες δεκαετίες. Η Ρωσία πιθανότατα θα βρεθεί υποδεέστερη ακόμα και της Ινδίας, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

Δεύτερον, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου οι αντίπαλοι ήταν ισοδύναμοι, αλλά σήμερα οι ΗΠΑ είναι πολύ ισχυρότερες από κάθε άποψη. Η οικονομία των ΗΠΑ είναι περίπου 20 τρισεκατομμύρια δολάρια, ενώ η Ρωσία είναι μικρότερη από 2 τρισεκατομμύρια δολάρια. Η Αμερική είναι τεχνολογικά εξελιγμένη και εξαιρετικά καινοτόμος, ενώ ο πλούτος της Ρωσίας, όπως είναι, βασίζεται κυρίως στην ενέργεια, της οποίας η αξία είναι πιθανό να μειωθεί καθώς η ανθρωπότητα σταδιακά απομακρύνει τα ορυκτά καύσιμα. Εν τω μεταξύ, σχεδόν κανείς δεν εξοικονομεί χρήματα (ή ρούβλια) για να αγοράσει το πιο πρόσφατο ρωσικό smartphone. Ο πληθυσμός των ΗΠΑ είναι συγκριτικά νέος και εξακολουθεί να αυξάνεται. Ο πληθυσμός της Ρωσίας γερνά γρήγορα και προβλέπεται να μειωθεί απότομα τις επόμενες δεκαετίες. Σε αντίθεση με τον Ψυχρό Πόλεμο, αν συγκρίνουμε σήμερα τις ΗΠΑ με τη Ρωσία είναι σαν να βάζουμε δίπλα δίπλα τον Godzilla και ελάφι Bambi.

Τρίτον, δεν υπάρχει σήμερα σοβαρός ιδεολογικός ανταγωνισμός. Το φιλελεύθερο brand της Αμερικής μπορεί να έχει ξεθωριάσει τελευταία, αλλά η ιδεολογική απήχηση της Ρωσίας εκτός των συνόρων της είναι ελάχιστη. Ο μαρξισμός-λενινισμός κατέλαβε τη φαντασία και την πίστη εκατομμυρίων οπαδών σε όλο τον κόσμο, αλλά ο Πουτινισμός έχει έφεση μόνο σε μια χούφτα ολιγάρχες ή υποψήφιους τυράννους. Ο Τραμπ είναι ίσως το μόνο άτομο στην Αμερική που προτιμά το νόμο του ενός από τη δημοκρατία, αλλά ο Τραμπ δεν θα είναι ποτέ ισόβιος πρόεδρος όσο και να το θέλει.

Τέταρτον, ο πραγματικός Ψυχρός Πόλεμος ήταν ένας παγκόσμιος ανταγωνισμός, ενώ τα γεωπολιτικά ζητήματα που διαιρούν τις ΗΠΑ και τη Ρωσία σήμερα περιορίζονται σε περιοχές κοντά στα σύνορα της Ρωσίας, όπως η Ουκρανία ή σε ένα μικρό μέρος της Μέσης Ανατολής. Και σχετικά με όλες τις αερολογίες περι ρεβιζιονισμού του Πούτιν, ο ρόλος της Ρωσίας στις περισσότερες από αυτές τις συγκρούσεις είναι ουσιαστικά αρνητικός και αμυντικός. Η Μόσχα μπορεί να είναι σε θέση να εμποδίσει την Ουκρανία να προσεγγίσει τη Δύση ή να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ και μπορεί να διατηρήσει τον Μπασάρ αλ-Ασάντ στην εξουσία σε ό, τι έχει μείνει από τη Συρία, αλλά όπως και ο Τζορτζ Μπους, ο Πούτιν ανακαλύπτει ότι οι «πελάτες» είναι δύσκολο να ελεγχθούν και το να μπλέξεις σε μια κατάσταση είναι πιο εύκολο από το να ξεμπλέξεις.

Η Μόσχα έχει ελάχιστη ικανότητα να επιτύχει θετικούς στόχους στην παγκόσμια σκηνή ή να φέρει σε επαφή άλλα έθνη για να εργαστούν προς το στόχο της αμοιβαίας βελτίωσης. Σε σύγκριση με τα φιλόδοξα όνειρα της σοβιετικής ηγεσίας για την παγκόσμια επανάσταση, η «παγκόσμια ατζέντα» του Πούτιν μοιάζει με νερωμένη βότκα.

Εμείς φταίμε, όχι ο Πούτιν

Αλλά περιμένετε: Τι γίνεται με αυτές τις αυταρχικές ρωσικές προσπάθειες να χειραγωγηθούν οι εκλογές του 2016 στις ΗΠΑ και να σπείρουν τη διχόνοια και τη διάσταση μέσω bots, διαδικτυακών trolls, ψεύτικων λογαριασμών στο Facebook, παραβιασμένων emails και άλλων αδικημάτων; Εξακολουθούμε να μην γνωρίζουμε την πλήρη έκταση της ρωσικής παρέμβασης στη δημοκρατία μας, αλλά οι Αμερικανοί έχουν κάθε λόγο να είναι θυμωμένοι γι ‘αυτό και θα πρέπει να απαιτούν από την κυβέρνηση Τραμπ να λάβει ουσιαστικά μέτρα για να περιορίσει ή να αποτρέψει μια τέτοια συμπεριφορά στο μέλλον.

Ταυτόχρονα, η ηθική μας οργή θα έπρεπε να μετριαστεί λίγο καθώς πρέπει να λάβει υπόψιν της ότι και η Ουάσινγκτον έχει επανειλημμένα παρέμβει στην πολιτική των άλλων χωρών και έχει χρησιμοποιήσει τόσο αυθαίρετα όσο και συγκεκαλυμμένα μέσα για να ρίξει κυβερνήσεις που δεν της άρεσαν. Από όσο ξέρουμε, δεν έχασαν τη ζωή τους Αμερικανοί από την ρωσική ανάμειξη, αλλά υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδες Ιρακινοί που έχασαν τη ζωή τους εξαιτίας των καλοπροαίρετων προσπαθειών μας να τους «ελευθερώσουμε».

Εξίσου σημαντικό είναι ότι οι διάφορες δραστηριότητες της Ρωσίας ήταν δυνατές μόνο επειδή οι Αμερικανοί είχαν ήδη επιτρέψει στους δημοκρατικούς θεσμούς να διαφθαρούν πριν ακόμα εμπλακεί η Μόσχα. Δεν είμαι ευχαριστημένος με ό, τι μπορεί να έχει κάνει ο Πούτιν, η Fancy Bear και άλλοι Ρώσοι πράκτορες, αλλά οι Newt Gingrich, το Fox News, το Breitbart και το Drudge Report έκαναν πολύ περισσότερα «βομβαρδίζοντας» τον εγκέφαλο των Αμερικανών με ανοησίες.

Επιπλέον, δεν πρέπει να εκπλησσόμαστε καθόλου όταν κάποιος, όπως ο Πούτιν – βαθιά ενοχλημένος από τις επανειλημμένες αμερικανικές καταπατήσεις των ζωτικών συμφερόντων της Ρωσίας – είδε αυτή την ευκαιρία και την εκμεταλλεύτηκε. Ακόμη και μια απλή γνώση της αμερικανικής ιστορίας αποδεικνύει ότι αρκεί μόνο μια μικρή ξένη παρέμβαση για να μας φρικάρει εντελώς. Θυμάστε τον Μακαρθισμό, τις επιδρομές του Palmer ή το «δόγμα του 1%»; Δεν είναι περίεργο που ο Πούτιν μας είδε ως δελεαστικό στόχο. Αλλά αυτό που θέλω να πω είναι ότι φταίμε εμείς κυρίως γι΄ αυτό που κάναμε στον εαυτό μας.

Να απορρίψουμε μια τεμπέλικη ταμπέλα

Τέλος, η σκέψη της τρέχουσας σύγκρουσης μεταξύ των ΗΠΑ και της Ρωσίας ως νέου Ψυχρού Πολέμου υπερβάλλει τη σημασία της και μας αποσπά την προσοχή από την πολύ πιο σοβαρή πρόκληση που αντιμετωπίζουμε από την ανερχόμενη Κίνα. Ακόμη χειρότερα, μας ενθαρρύνει να λάβουμε μέτρα που είναι επιβλαβή για τα δικά μας συμφέροντα.

Αντί να προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε μια σφήνα ανάμεσα στη Μόσχα και το Πεκίνο, η νοοτροπία του «νέου ψυχρού πολέμου» υποδηλώνει ότι η αμερικανική και ρωσική αντιπαλότητα είναι υπερβολικά καθορισμένη και μας καθιστά λιγότερο ικανούς να αναζητήσουμε τρόπους επίλυσης των διαφορών μας με την πάροδο του χρόνου. Ακόμη χειρότερα, θα μας ενθαρρύνει να επιστρέψουμε στις συγκρουσιακές προσεγγίσεις που εφαρμόσαμε κατά τη διάρκεια του αληθινού Ψυχρού Πολέμου, που θα φέρει ακόμα πιο κοντά το Πεκίνο και τη Μόσχα.

Κανένας δεν αρνείται ότι οι ρωσο-αμερικανικές σχέσεις βρίσκονται σε κακή κατάσταση. Είναι επίσης δύσκολο να δείξει κάποιος ότι μπορεί να συμβιβαστεί από τη στιγμή που βλέπει τον Τραμπ να κάνει πολλά για να το διορθώσει. Αλλά αντί να υιοθετούμε ρητορική και σκέψεις που θυμίζουν Ψυχρό Πόλεμο, καλό θα ήταν να σκεφτόμαστε σοβαρά τα λάθη που έφεραν τις ΗΠΑ και τη Ρωσία στο σημερινό αδιέξοδο και αναζητήσουμε δημιουργικούς νέους τρόπους για εκτόνωση. Και το πρώτο βήμα είναι να απορρίψουμε μια τεμπέλικη ταμπέλα [του Ψυχρού Πολέμου] που μας εμποδίζει.

*Ο Stephen M. Walt είναι Αμερικανός καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ

---

Πηγή: Foreign Policy