του Γιάννη Κιμπουρόπουλου
[Πηγή: RPROJECT, 22/12/2014]
Το τέρας, αόρατο και πανταχού
παρόν
Ενώ οι ανυποψίαστοι ιθαγενείς της Γηραιάς Ηπείρου ασχολούνται με το αν ο
Ντράγκι θα αποτολμήσει την «ποσοτική χαλάρωση» ή πώς η Ελλάδα θα αποφύγει το
«εκλογικό ατύχημα», στα πιο απρόσιτα για την κοινή γνώμη κτήρια των Βρυξελλών,
της Ουάσιγκτον κι άλλων μητροπόλεων σχεδιάζεται το απώτερο μέλλον του
παγκόσμιου καπιταλισμού. Ελάχιστοι υποψιάζονται ότι κάποια περίεργα αρχικά, που
μπαίνουν στη δημόσια σφαίρα –TTIP, TiSA, CETA, TTP– στο μέλλον θα καθορίζουν
απίστευτες λεπτομέρειες της καθημερινότητας των ανθρώπων: τι θα τρώνε, τι
φάρμακα θα παίρνουν, πώς θα αμείβονται, αν θα κατοικούν σε κυρίαρχα κράτη ή σε
«αποικίες» πολυεθνικών επιχειρήσεων.
Τα αρχικά αυτά αντιστοιχούν σε τέσσερις διακρατικές συμφωνίες που
βρίσκονται υπό διαπραγμάτευση, σε απόλυτη αδιαφάνεια, και περιλαμβάνουν περίπου
60 χώρες, ανάμεσά τους τις 28 της Ε.Ε., τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Ιαπωνία. Οι
χώρες αυτές ελέγχουν περίπου το 70% των παγκόσμιων οικονομικών συναλλαγών. Στην
Ευρώπη κάποιος μικρός θόρυβος έχει προκληθεί για την TTIP, τη «Διατλαντική
Εταιρική Σχέση Επενδύσεων και Εμπορίου ΗΠΑ και Ε.Ε.». Αλλά δεν είναι μικρότερης
σημασίας η TiSA (Συμφωνία για το Εμπόριο Υπηρεσιών), η CETA (Συνολική
Οικονομική και Εμπορική Συμφωνία Καναδά-Ε.Ε.) και η TPP (Εταιρική Σχέση Χωρών
του Ειρηνικού), έναντι της οποίας η Ε.Ε. διάκειται φιλικά, αν και δεν είναι
άμεσος εταίρος.
Σαρωτική απορρύθμιση
Ποιο είναι το νόημα αυτών των συμφωνιών; Πολύ απλά, πιάνουν το νήμα της
απορρύθμισης των καπιταλιστικών αγορών και της άρσης κάθε εμποδίου στη
διακίνηση κεφαλαίων, αγαθών και υπηρεσιών από εκεί που το άφησαν οι
τελματωμένες από το 2011 διαπραγματεύσεις στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου
(WTO). Για να παρακαμφθούν οι αντιστάσεις των νέων πόλων του καπιταλιστικού
σύμπαντος, όπως η Κίνα ή η Ρωσία ή χώρες της Λατινικής Αμερικής, στη σαρωτική
κατεδάφιση κάθε προστατευτικού φραγμού, επινοήθηκαν οι «εταιρικές σχέσεις»
ανάμεσα στους πιο πρόθυμους συμμάχους των ΗΠΑ, που αποτελούν το ορμητήριο της
«απελευθερωτικής» εκστρατείας.
Η ηγεσία της Ε.Ε., ανταποκρινόμενη στην πρόσκληση της αμερικανικής, μπήκε
με ενθουσιασμό στην εκστρατεία αυτή , συμπεριφερόμενη ήδη ως κρατική οντότητα,
ερήμην των 28 κρατών που εκπροσωπεί και, πολύ περισσότερο, των ευρωπαϊκών
κοινωνιών.
Η πρώτη της μέριμνα, άλλωστε, ήταν να επιβάλει «ομερτά» για τις
συνομιλίες που είναι σε εξέλιξη εδώ και ενάμιση χρόνο. Ωστόσο, θα ήταν λάθος να
αποδώσει κανείς όλη αυτή τη φάμπρικα συμφωνιών πίσω από κλειστές πόρτες στον
ακραίο βολονταρισμό μιας δράκας φανατικών νεοφιλελεύθερων που έχουν καταλάβει
τα επιτελεία κρατών και διακρατικών ενώσεων. Για να αντιληφθεί κανείς την
οικονομική και κοινωνική ουσία αυτής της κινητοποίησης, πρέπει να δει ποιοι
είναι οι εισηγητές της. Οι διαπραγματεύσεις και οι συμφωνίες είναι καρπός ενός
πολύχρονου και επίμονου lobbying οργανώσεων όπως η αμερικανική CSI (Coalition
of Services Industries- καμιά σχέση με το CSI Μαϊάμι κλπ.), ενός καρτέλ δεκάδων
πολυεθνικών του τραπεζικού, τηλεπικοινωνιακού και άλλων τομέων που
κατατάσσονται στην αμερικανική βιομηχανία υπηρεσιών. Στον «συνασπισμό» αυτό
συναντά κανείς επιχειρήσεις από την 21st Century Fox μέχρι τη Citigroup
και από την Fedex μέχρι τη Microsoft. Αντίστοιχοι «συνασπισμοί» δρουν στις
Βρυξέλες ή στο Τόκιο, εκπροσωπώντας κλαδικά, εθνικά ή διακρατικά «συνδικάτα»
πολυεθνικών οι οποίες θέλουν ελευθερία δράσης πέρα και πάνω από τα σύνορα.
Ο νέος Κυρίαρχος
Πολλά από τα ντοκουμέντα που ανταλλάσσουν αξιωματούχοι της Ε.Ε., των ΗΠΑ,
του Καναδά, της Αυστραλίας ή της Ιαπωνίας έχουν προηγουμένως περάσει από τα
χέρια χιλιάδων ακριβοπληρωμένων δικηγόρων, οικονομολόγων και άλλων ειδικών, που
χρησιμοποιούν τα lobbies των πολυεθνικών για να εντοπίσουν φραγμούς στη
νομοθεσία κρατών ή της Ε.Ε. που πρέπει να κατεδαφιστούν ή να αποδυναμωθούν,
ώστε να εξασφαλιστεί απεριόριστη ελευθερία κίνησης στο κεφάλαιο και τα
αγαθά.
Αυτοί οι ανεπιθύμητοι για το πολυεθνικό κεφάλαιο φραγμοί μπορούν να αφορούν
χιλιάδες πράγματα. Από έναν ασήμαντο χημικό ή ορμονικό παράγοντα που
χρησιμοποιεί η βιομηχανία τροφίμων, μέχρι τη θεσμική εξύψωση της επιχείρησης
στο επίπεδο του κυρίαρχου κράτους. Η διαδικασία ISDS, δηλαδή η δυνατότητα μιας
πολυεθνικής να ενάγει σε διεθνές «διαιτητικό» δικαστήριο ένα κράτος για ζημία
που υπέστη από αποφάσεις του ή από μια πολιτική αλλαγή, αποτελεί κοινό
χαρακτηριστικό των συμφωνιών αυτών. Κι αποτελεί το κυριότερο εργαλείο κατάλυσης
της κρατικής κυριαρχίας μπροστά στον «Νέο Κυρίαρχο» του καπιταλισμού της
εποχής: το υπεράνω συνόρων πολυεθνικό, πολυκλαδικό, αόρατο, απρόσωπο και
πανταχού παρόν κεφάλαιο.
«Στοιχειώδης ανάλυση»
Η Αριστερά αντιμετωπίζει όλη αυτή τη διεργασία με επικίνδυνη ιδεολογική
απλοϊκότητα. Άλλοτε τη βλέπει σαν απλή ποσοτική και ποιοτική εξέλιξη της
καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, όπως για πρώτη φορά περιγράφηκε στο
«Μανιφέστο». Άλλοτε τη διαβάζει υπό το πρίσμα θεωριών συνωμοσίας περί
«παγκόσμιας διακυβέρνησης» που απειλεί την υπόσταση των εθνών-κρατών. Κι άλλοτε
«δανείζεται» προσεγγίσεις του «οικουμενικού πραγματισμού» (Χάμπερμας) περί
«αποικιοποίησης της πολιτικής από την οικονομία». Από τις προσεγγίσεις αυτές,
όμως, που μπορεί να περιέχουν και ενδιαφέροντα στοιχεία, απουσιάζει εντελώς η
«στοιχειώδης ανάλυση» του σύγχρονου καπιταλισμού: Τι αλλάζει στη δομή του
κεφαλαίου, στους όρους αναπαραγωγής του; Ποια είναι η νέα γεωγραφία του; Τι
ρόλο παίζουν οι οργανωτικές και τεχνολογικές καινοτομίες στη συσσώρευσή του,
αλλά και στις κρίσεις του; Πώς υπερβαίνει τους φραγμούς που θέτουν οι
κοινωνικές σχέσεις και οι ιδιαίτερες κουλτούρες από χώρα σε χώρα; Πώς οργανώνει
τον πόλεμο κατά της εργασίας στις νέες συνθήκες; Πώς διαχειρίζεται τη
γεωπολιτική ανομοιογένεια από ήπειρο σε ήπειρο; Πώς επανασχεδιάζει τις σχέσεις
του με τις πολιτικές ελίτ και τις κρατικές ή διακρατικές γραφειοκρατίες;
Φαίνεται ότι η πολυεθνική και πολυκλαδική δομή του σύγχρονου κεφαλαίου, στην
πραγματικότητα υπερεθνική και κυρίως χρηματοπιστωτική, είναι ο πυρήνας μιας
αλλαγής που δεν έχει αποκωδικοποιηθεί με τη διεισδυτικότητα που το έκανε ο Μαρξ
πριν ενάμιση αιώνα στο «Κεφάλαιο».
Με βάση τα πρόχειρα διαβάσματά μου, θεωρώ ότι ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ, κυρίως στο
«Αίνιγμα του κεφαλαίου», είναι ό,τι πιο κοντινό στην ανάλυση του καπιταλισμού
που έχει ανάγκη η σύγχρονη Αριστερά. Χωρίς αυτή την ανάλυση, ο επιταχυνόμενος
πολιτικός βηματισμός της, τουλάχιστον στα καθ’ ημάς, θα είναι μια πορεία στα
τυφλά. Τα αρχικά TTIP, CETA, TiSA και TPP απλώς θα δαιμονοποιούνται και θα
εντάσσονται σε θεωρίες συνωμοσίας που αδυνατούν να συλλάβουν τις ταξικές και
γεωπολιτικές διαστάσεις της αλλαγής. Μιας αλλαγής που, ειδικά για την Ευρώπη,
θυμίζει πολύ τη μεταπολεμική καπιταλιστική ανασυγκρότηση μέσω της οικονομικής,
πολιτικής και κοινωνικής μηχανικής του «Σχεδίου Μάρσαλ». Αυτή τη φορά έχουμε να
κάνουμε με ένα θεσμικό «Σχέδιο Μάρσαλ» στο πλαίσιο του οποίου «αμερικανικές»
και «γερμανικές» πολυεθνικές επιχειρούν έναν νέο καταμερισμό της ηγεμονίας στην
ίδια την παρακμάζουσα Ευρώπη και, με εφαλτήριο αυτή, στην παγκόσμια αγορά.