"Δεν πρόκειται για ένα σχέδιο συνωμοσίας σκοτεινών εγκεφάλων, αλλά για μία σχολή σκέψης, υποστηρίζει η Ναόμι Κλάιν, για τον ίδιο τον τρόπο λειτουργίας του «καπιταλισμού της καταστροφής» δηλαδή, ο οποίος τρέφεται και γιγαντώνεται μέσα από διαδοχικές κρίσεις. Η μαύρη βίβλος του καπιταλισμού περιλαμβάνει πραξικοπήματα, πολέμους, δολοφονίες αμάχων, εξόντωση πολιτικών αντιπάλων, βασανιστήρια και σαρωτικά οικονομικά μέτρα που οδήγησαν εκατομμύρια ανθρώπους στην φτώχεια και στην περιθωριοποίηση. Οι θεραπείες- σοκ οδήγησαν στη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ πλουσίων και φτωχών, σε κοινωνικούς μετασχηματισμούς σε όφελος των ήδη ισχυρών."
Στον πόλεμο κατά των «ερυθρών» δεν υπήρχαν όρια. Η Γκέιλ Κάστνερ, μία νεαρή αμερικανίδα με ήπια ψυχολογικά προβλήματα, έζησε για μήνες σε συνθήκες τεχνητής απομόνωσης, σκόπιμου αποπροσανατολισμού και διαδοχικών ηλεκτροσόκ, που οι συνέπειές τους την συνόδευσαν σε όλη την υπόλοιπη ζωή της. Με αφετηρία την ιστορία της, η Ναόμι Κλάιν διηγείται την ιστορία του «καπιταλισμού της καταστροφής»: τη διαπλοκή μεταξύ οικονομίας και πολιτικής, την πίστη στην χρησιμότητα του «σοκ», την αντίληψη ότι οι μεγάλες καταστροφές προσφέρουν απεριόριστες δυνατότητες ανάπτυξης. Το βιβλίο της Κλάιν είναι εξαιρετικά επίκαιρο. Αναδεικνύει τους τρόπους με τους οποίους έκτακτες καταστάσεις και οικονομικές κρίσεις οδηγούν σε προγράμματα λιτότητας, ιδιωτικοποιήσεις, στη συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας και την αύξηση της κερδοφορίας του μεγάλου κεφαλαίου, των πολυεθνικών και των τραπεζών. Μία κοινωνία σε κρίση, σε κατάσταση σοκ, είναι έτοιμη να δεχτεί σκληρά μέτρα, τις «θεραπείες-σοκ» που παρουσιάζονται ως σωτήριες και αναγκαίες τομές για την «αναδιάρθρωση», τον «εκσυγχρονισμό», την «ανάπτυξη». Την «αποδόμηση» της κοινωνίας ακολουθεί η «ανάπλαση», όπως ακριβώς στα ψυχολογικά πειράματα της ψυχροπολεμικής εποχής. ●Τα παραδείγματα της τεκμηριωμένης ανάλυσης της Κλάιν είναι άφθονα.
●Στη Χιλή, το πραξικόπημα Πινοσέτ συνοδεύτηκε από ένα γιγαντιαίο πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων και λιτότητας, που εξαθλίωσε τον πληθυσμό των πόλεων.
●Στη Ρωσία στα χρόνια μετά το 1989 οι σαρωτικές αλλαγές οδήγησαν στην σκανδαλώδη ιδιοποίηση του δημόσιου πλούτου που συγκεντρώθηκε στα χέρια των νεόπλουτων καπιταλιστών.
●Η σφαγή της Τιεν-Αν-Μεν έγινε για να ανοίξει ο δρόμος της μετάβασης στη μεικτή οικονομία, στα σύγχρονα κάτεργα των κινεζικών εργοστασίων.
●Η ανείπωτη καταστροφή που έφερε το τσουνάμι στη Σρι Λάνκα έδωσε την ευκαιρία για την καταπάτηση των παραλιών από τεράστια τουριστικά συγκροτήματα και την εκδίωξη των ιθαγενών κατοίκων. ●Στο Ιράκ το «σοκ και δέος» του πολέμου ακολούθησε η ιδιωτικοποίηση των πετρελαϊκών επιχειρήσεων και η ανεξέλεγκτη πέκταση των πολυεθνικών που ανέλαβαν την ανοικοδόμηση της χώρας, αλλά και τη υντήρηση των στρατευμάτων κατοχής.
●Στη Νέα Ορλεάνη, ο τυφώνας Κατρίνα δεν σάρωσε μόνο τα σπίτια των φτωχών αφροαμερικανών κατοίκων, αλλά έδωσε και το έναυσμα για την ιδιωτικοποίηση των όποιων κοινωνικών δομών πρόνοιας.
Σε όλες τις περιπτώσεις, οι εξελίξεις αυτές ενδύθηκαν τον μανδύα της «προόδου» και της υπέρβασης των αγκυλώσεων του παρελθόντος, του σπάταλου και αναποτελεσματικού κράτους, της «κουλτούρας της διαφθοράς». Οι παραλληλισμοί με τη σημερινή ελληνική πραγματικότητα είναι σχεδόν αυτόματοι, καθώς αναγνωρίζει κανείς ρητορικά σχήματα, εκβιασμούς και πολιτικές επιλογές εξαιρετικά γνώριμες. Στην Αργεντινή «η βόμβα του χρέους» οδήγησε στη λύση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, το οποίο εμφανίστηκε με το εξής «πακέτο επίλυσης»: «Θέλετε να σώσετε τη χώρα σας; Ξεπουλήστε τη». Η Αργεντινή, ο υποδειγματικός μαθητής του ΔΝΤ, είδε τον πληθυσμό της να εξαθλιώνεται, τα μεσαία στρώματα να συνθλίβονται και εισήλθε σε μία παρατεταμένη περίοδο κοινωνικής και πολιτικής κρίσης. Αυτή ήταν η σωτηρία που πρόσφερε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.
Μετασχηματισμοί
Δεν πρόκειται για ένα σχέδιο συνωμοσίας σκοτεινών εγκεφάλων, αλλά για μία σχολή σκέψης, υποστηρίζει η Ναόμι Κλάιν, για τον ίδιο τον τρόπο λειτουργίας του «καπιταλισμού της καταστροφής» δηλαδή, ο οποίος τρέφεται και γιγαντώνεται μέσα από διαδοχικές κρίσεις.
Η μαύρη βίβλος του καπιταλισμού περιλαμβάνει πραξικοπήματα, πολέμους, δολοφονίες αμάχων, εξόντωση πολιτικών αντιπάλων, βασανιστήρια και σαρωτικά οικονομικά μέτρα που οδήγησαν εκατομμύρια ανθρώπους στην φτώχεια και στην περιθωριοποίηση. Οι θεραπείες- σοκ οδήγησαν στη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ πλουσίων και φτωχών, σε κοινωνικούς μετασχηματισμούς σε όφελος των ήδη ισχυρών. Η Κλάιν αναδεικνύει τη σύνδεση μεταξύ της βιαιότητας, των πολιτικών εκτροπών και των αυταρχικών μέτρων με την υιοθέτηση αντίστοιχα επιθετικών οικονομικών πολιτικών. Δεν υπάρχουν «παράφρονες» πρόεδροι και «παρανοϊκοί» πόλεμοι, αλλά συγκεκριμένα οικονομικά σχέδια και υπολογισμοί, η εκπλήρωση των οποίων απαιτεί συχνά βίαιες και καταστροφικές πολιτικές επιλογές. Το παράδειγμα του Ιράκ είναι χαρακτηριστικό.
Το «Δόγμα του σοκ»εστιάζει στη λεγόμενη Σχολή του Σικάγου η οποία και διαμόρφωσε το κυρίαρχο οικονομικό δόγμα. Το δόγμα που συνοψίζεται στην κατάργηση του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία, στην εκποίηση της δημόσιας περιουσίας, την εκχώρηση κομβικών λειτουργιών του κράτους σε ιδιωτικά συμφέροντα και στην περικοπή των δαπανών, των δημοσίων επενδύσεων και των κοινωνικών πολιτικών. Το μοντέλο αυτό αναπτύχθηκε στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες ως αντίβαρο στη Σοβιετική Ενωση, την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία και τα αντιαποικιακά κινήματα. Τη δεκαετία του 1970, την εποχή της μεγάλης πετρε λαϊκής κρίσης, «εξήχθη» στη Λατινική Αμερική, ενώ η δεκαετία του 1980 ήταν η εποχή του θριάμβου του στην καρδιά του καπιταλιστικού κόσμου, στα πρόσωπα του Ρίγκαν και της Θάτσερ. Μετά το 1989 κυριάρχησε στην Ανατολική Ευρώπη, στη Ρωσία και στην Κίνα, παράγοντας κοινωνίες ανισότητας και εξαθλίωσης, αλλά και την πεποίθηση ότι αποτελεί μονόδρομο στην ιστορική εξέλιξη των κοινωνιών. Η σημερινή οικονομική ύφεση θέτει για πρώτη φορά υπό τόσο γενικευμένη δοκιμασία τις θεωρίες και τις πρακτικές των υποστηρικτών του «καπιταλισμού της καταστροφής».
Ηλεκτροσόκ σε πολίτες με στόχο την ανάπλαση του ανθρώπινου νου. Ούτε θεωρία συνωμοσίας ούτε εικόνα από στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το βιβλίο της Ναόμι Κλάιν αποκαλύπτει τη βαρβαρότητα πίσω από τη βιτρίνα του καπιταλισμού. Θεραπείες με ηλεκτροσόκ με στόχο την «αποδόμηση» και «ανάπλαση» της προσωπικότητας. Αυτό ήταν το υπόβαθρο για τα πειράματα εις βάρος δεκάδων αμερικανών πολιτών τη δεκαετία του 1950, τα οποία οργάνωσαν και εκτέλεσαν επιφανείς ψυχίατροι και επιτελεία των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών.
Στον πόλεμο κατά των «ερυθρών» δεν υπήρχαν όρια. Η Γκέιλ Κάστνερ, μία νεαρή αμερικανίδα με ήπια ψυχολογικά προβλήματα, έζησε για μήνες σε συνθήκες τεχνητής απομόνωσης, σκόπιμου αποπροσανατολισμού και διαδοχικών ηλεκτροσόκ, που οι συνέπειές τους την συνόδευσαν σε όλη την υπόλοιπη ζωή της. Με αφετηρία την ιστορία της, η Ναόμι Κλάιν διηγείται την ιστορία του «καπιταλισμού της καταστροφής»: τη διαπλοκή μεταξύ οικονομίας και πολιτικής, την πίστη στην χρησιμότητα του «σοκ», την αντίληψη ότι οι μεγάλες καταστροφές προσφέρουν απεριόριστες δυνατότητες ανάπτυξης. Το βιβλίο της Κλάιν είναι εξαιρετικά επίκαιρο. Αναδεικνύει τους τρόπους με τους οποίους έκτακτες καταστάσεις και οικονομικές κρίσεις οδηγούν σε προγράμματα λιτότητας, ιδιωτικοποιήσεις, στη συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας και την αύξηση της κερδοφορίας του μεγάλου κεφαλαίου, των πολυεθνικών και των τραπεζών. Μία κοινωνία σε κρίση, σε κατάσταση σοκ, είναι έτοιμη να δεχτεί σκληρά μέτρα, τις «θεραπείες-σοκ» που παρουσιάζονται ως σωτήριες και αναγκαίες τομές για την «αναδιάρθρωση», τον «εκσυγχρονισμό», την «ανάπτυξη». Την «αποδόμηση» της κοινωνίας ακολουθεί η «ανάπλαση», όπως ακριβώς στα ψυχολογικά πειράματα της ψυχροπολεμικής εποχής. ●Τα παραδείγματα της τεκμηριωμένης ανάλυσης της Κλάιν είναι άφθονα.
●Στη Χιλή, το πραξικόπημα Πινοσέτ συνοδεύτηκε από ένα γιγαντιαίο πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων και λιτότητας, που εξαθλίωσε τον πληθυσμό των πόλεων.
●Στη Ρωσία στα χρόνια μετά το 1989 οι σαρωτικές αλλαγές οδήγησαν στην σκανδαλώδη ιδιοποίηση του δημόσιου πλούτου που συγκεντρώθηκε στα χέρια των νεόπλουτων καπιταλιστών.
●Η σφαγή της Τιεν-Αν-Μεν έγινε για να ανοίξει ο δρόμος της μετάβασης στη μεικτή οικονομία, στα σύγχρονα κάτεργα των κινεζικών εργοστασίων.
●Η ανείπωτη καταστροφή που έφερε το τσουνάμι στη Σρι Λάνκα έδωσε την ευκαιρία για την καταπάτηση των παραλιών από τεράστια τουριστικά συγκροτήματα και την εκδίωξη των ιθαγενών κατοίκων. ●Στο Ιράκ το «σοκ και δέος» του πολέμου ακολούθησε η ιδιωτικοποίηση των πετρελαϊκών επιχειρήσεων και η ανεξέλεγκτη πέκταση των πολυεθνικών που ανέλαβαν την ανοικοδόμηση της χώρας, αλλά και τη υντήρηση των στρατευμάτων κατοχής.
●Στη Νέα Ορλεάνη, ο τυφώνας Κατρίνα δεν σάρωσε μόνο τα σπίτια των φτωχών αφροαμερικανών κατοίκων, αλλά έδωσε και το έναυσμα για την ιδιωτικοποίηση των όποιων κοινωνικών δομών πρόνοιας.
Σε όλες τις περιπτώσεις, οι εξελίξεις αυτές ενδύθηκαν τον μανδύα της «προόδου» και της υπέρβασης των αγκυλώσεων του παρελθόντος, του σπάταλου και αναποτελεσματικού κράτους, της «κουλτούρας της διαφθοράς». Οι παραλληλισμοί με τη σημερινή ελληνική πραγματικότητα είναι σχεδόν αυτόματοι, καθώς αναγνωρίζει κανείς ρητορικά σχήματα, εκβιασμούς και πολιτικές επιλογές εξαιρετικά γνώριμες. Στην Αργεντινή «η βόμβα του χρέους» οδήγησε στη λύση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, το οποίο εμφανίστηκε με το εξής «πακέτο επίλυσης»: «Θέλετε να σώσετε τη χώρα σας; Ξεπουλήστε τη». Η Αργεντινή, ο υποδειγματικός μαθητής του ΔΝΤ, είδε τον πληθυσμό της να εξαθλιώνεται, τα μεσαία στρώματα να συνθλίβονται και εισήλθε σε μία παρατεταμένη περίοδο κοινωνικής και πολιτικής κρίσης. Αυτή ήταν η σωτηρία που πρόσφερε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.
Μετασχηματισμοί
Δεν πρόκειται για ένα σχέδιο συνωμοσίας σκοτεινών εγκεφάλων, αλλά για μία σχολή σκέψης, υποστηρίζει η Ναόμι Κλάιν, για τον ίδιο τον τρόπο λειτουργίας του «καπιταλισμού της καταστροφής» δηλαδή, ο οποίος τρέφεται και γιγαντώνεται μέσα από διαδοχικές κρίσεις.
Η μαύρη βίβλος του καπιταλισμού περιλαμβάνει πραξικοπήματα, πολέμους, δολοφονίες αμάχων, εξόντωση πολιτικών αντιπάλων, βασανιστήρια και σαρωτικά οικονομικά μέτρα που οδήγησαν εκατομμύρια ανθρώπους στην φτώχεια και στην περιθωριοποίηση. Οι θεραπείες- σοκ οδήγησαν στη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ πλουσίων και φτωχών, σε κοινωνικούς μετασχηματισμούς σε όφελος των ήδη ισχυρών. Η Κλάιν αναδεικνύει τη σύνδεση μεταξύ της βιαιότητας, των πολιτικών εκτροπών και των αυταρχικών μέτρων με την υιοθέτηση αντίστοιχα επιθετικών οικονομικών πολιτικών. Δεν υπάρχουν «παράφρονες» πρόεδροι και «παρανοϊκοί» πόλεμοι, αλλά συγκεκριμένα οικονομικά σχέδια και υπολογισμοί, η εκπλήρωση των οποίων απαιτεί συχνά βίαιες και καταστροφικές πολιτικές επιλογές. Το παράδειγμα του Ιράκ είναι χαρακτηριστικό.
Το «Δόγμα του σοκ»εστιάζει στη λεγόμενη Σχολή του Σικάγου η οποία και διαμόρφωσε το κυρίαρχο οικονομικό δόγμα. Το δόγμα που συνοψίζεται στην κατάργηση του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία, στην εκποίηση της δημόσιας περιουσίας, την εκχώρηση κομβικών λειτουργιών του κράτους σε ιδιωτικά συμφέροντα και στην περικοπή των δαπανών, των δημοσίων επενδύσεων και των κοινωνικών πολιτικών. Το μοντέλο αυτό αναπτύχθηκε στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες ως αντίβαρο στη Σοβιετική Ενωση, την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία και τα αντιαποικιακά κινήματα. Τη δεκαετία του 1970, την εποχή της μεγάλης πετρε λαϊκής κρίσης, «εξήχθη» στη Λατινική Αμερική, ενώ η δεκαετία του 1980 ήταν η εποχή του θριάμβου του στην καρδιά του καπιταλιστικού κόσμου, στα πρόσωπα του Ρίγκαν και της Θάτσερ. Μετά το 1989 κυριάρχησε στην Ανατολική Ευρώπη, στη Ρωσία και στην Κίνα, παράγοντας κοινωνίες ανισότητας και εξαθλίωσης, αλλά και την πεποίθηση ότι αποτελεί μονόδρομο στην ιστορική εξέλιξη των κοινωνιών. Η σημερινή οικονομική ύφεση θέτει για πρώτη φορά υπό τόσο γενικευμένη δοκιμασία τις θεωρίες και τις πρακτικές των υποστηρικτών του «καπιταλισμού της καταστροφής».
Για τη Ναόμι Κλάιν, το παράδειγμα της Λατινικής Αμερικής του Τσάβες, του Μοράλες και του Λούλα συνιστά εκείνη την απάντηση στην κρίση, που διασφαλίζει τα δικαιώματα και την ευημερία των πολλών και όχι τον πλουτισμό των λίγων. Παρ΄ όλα αυτά, είναι εμφανές ότι η προτεραιότητά της είναι η καταγγελία του «καπιταλισμού της καταστροφής» και όχι η αναζήτηση ενός τρόπου υπέρβασής του.