Σε άρθρο του που δημοσιεύεται στο
δικτυακό τόπο perivallonsyriza, o Τέλης Τύμπας γράφει κυρίως για τη διαδικασία και λιγότερο για το «προϊόν»
που παράγουν τα μεγάλα αιολικά πάρκα,
ιδιαίτερα σε περιοχές με έντονο εδαφικό ανάγλυφο
…Να το ξαναπούμε λοιπόν, για να το εμπεδώσουν οι άνθρωποι καλής θέλησης, που πλευρίζονται
από τις χαζοχαρούμενες παραστάσεις της αιολικής
βιομηχανίας, με τις ανεμογεννήτριες να εμφανίζονται σε «πλευρικά πλάνα», σα να
έχουν εμφυτευθεί στο χώρο από τον ουρανό : Τα βιομηχανικά αιολικά πάρκα (ΒΑΠΕ) είναι το
τέλος της φύσης , όπως τη γνωρίσαμε και τη βιώσαμε. Είναι μια φρανκεσταϊνική
παραμόρφωση του χώρου, και επειδή η μορφή συνδέεται με τη λειτουργία (στην
αρχιτεκτονική και όχι μόνο…), αυτή η παραμόρφωση συνεπιφέρει την υποβάθμιση έως
κατάλυση της «περιβαλλοντικής» λειτουργικότητας του χώρου…. Είναι μια επιδρομή εναντίον της φύσης, μια έφοδος εναντίον του αισθητικού
κεφαλαίου της χώρας. Είναι ένα
νεωτερίζον καρακιτσαριό, καταναλώσιμο
και υπερασπίσιμο μόνο από μικρόνοες.
Ορθότατα ο Τύμπας σημειώνει την
εναλλακτική λύση που συνίσταται στη «μεγάλης κλίμακας χρήση μικρών διατάξεων» , δηλαδή στις «……. μικρές, ανοιχτές και απλές αιολικές
διατάξεις που θα λειτουργούν ασύγχρονα,
πολύ μικρότερου επομένως κόστους και ελεγχόμενης τοπικά τεχνογνωσίας, που θα
μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν μαζικά για αφαλάτωση, άντληση, διάθεση και
θέρμανση νερού….»
Κι ακόμη ορθώς σημειώνει ότι
«Οι
ανεμογεννήτριες μεγάλης κλίμακας είναι εγκιβωτισμένες κατασκευές με αδιαφανείς
μηχανισμούς που δεν προσαρμόζονται και δεν τροποποιούνται στη χρήση, ούτε και
επιδιορθώνονται τοπικά.[1]
Τα
αιολικά πάρκα με τις μεγάλες ανεμογεννήτριες δεν συνδυάζονται με έρευνα σε
τοπικές πολυτεχνικές κοινότητες, δεν δημιουργούν ποιοτικές θέσεις εργασίας
στους προορισμούς εγκατάστασης. Οι ανεμογεννήτριες
αυτές είναι πανάκριβες και επιβαρύνονται και με απρόβλεπτα μεγάλο κόστος
εγκατάστασης όταν εγκαθίστανται σε βουνά (πόσο μάλλον σε βουνά νησιών) αντί σε
πεδιάδες της Βόρειας Ευρώπης. Και χαρακτηρίζονται από ένα ακόμη πιο απρόβλεπτα
μεγάλο κόστος απεγκατάστασης μετά από ένα σχετικά σύντομο κύκλο ζωής….»
Όλο το άρθρο του Τύμπα
Βιομηχανικά Αιολικά Πάρκα έναντι Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Το Παράδειγμα του Βορείου Αιγαίου
Τ. Τύμπας[2]
Ένα κομβικό παράδοξο
Η μαζική εγκατάσταση αιολικών πάρκων
με μεγάλες ανεμογεννήτριες έχει προκαλέσει σημαντική κοινωνική αντίσταση. Σε
ένα αρχικό στάδιο, οι μελετητές της αντίστασης αυτής είχαν αναπαράγει άκριτα τη
θέση των εταιρειών που προωθούν τέτοιες εγκαταστάσεις, σύμφωνα με την οποία
όλες οι αντιδράσεις στα αιολικά πάρκα οφείλονται στον τοπικισμό, σε ένα
σύνδρομο που είναι γνωστό ως ΝΙΜΒΥ (not-in-my-back-yard, όχι στη δική μου πίσω αυλή). Μια
σειρά όμως από πρόσφατες έρευνες έρχεται να αμφισβητήσει την άκριτη αυτή θέση
των εταιρειών, προτείνοντας μια σειρά από συγκεκριμένα κριτήρια για την
αξιολόγηση των αντιδράσεων σε εγκατάσταση ανεμογεννητριών. Τα κριτήρια αυτά
αναδεικνύουν καθοριστικές διαφορές
τόσο ως προς το ιδιοκτησιακό καθεστώς των ανεμογεννητριών (ιδιωτικό υπό
καθεστώς ακραίου ολιγοπωλίου έναντι δημοσίου) όσο και αντιδιαμετρικούς προσανατολισμούς ως προς την ίδια την τεχνική των ανεμογεννητριών
(μεγάλες ή μικρές ανεμογεννήτριες, κλειστές ή ανοιχτές κατασκευές, συνδεμένες
σε εθνικά-υπερεθνικά ή τοπικά-αποκεντρωμένα δίκτυα, με ή χωρίς αποθήκευση, με
αποθήκευση σε λίγες μεγάλες ή πολλές μικρές εγκαταστάσεις).[3]
Η θέση περί συνδρόμου ΝΙΜΒΥ δεν
λαμβάνει υπόψη (και επομένως αδυνατεί και να εξηγήσει) ένα κομβικό παράδοξο,
οικείο σε όσες και όσους συμμετέχουν στην αντίσταση στα αιολικά πάρκα με τις
μεγάλες ανεμογεννήτριες. Οι φανατικοί της προώθησης των αιολικών πάρκων είναι
μεγάλοι εθνικοί και πολυεθνικοί ενεργειακοί όμιλοι, το μεγάλο κεφάλαιο της
ενεργειακής βιομηχανίας, το οποίο έχει στην κατοχή του όλων των ειδών τις
συμβατικές ενεργειακές εγκαταστάσεις. Θερμοηλεκτρικά δηλαδή εργοστάσια κάθε
είδους, ενίοτε και πυρηνικά. Μαζί τους και ένας αστερισμός θεσμών και
παρεμβάσεων νεοφιλελεύθερης φιλοσοφίας, από κυβερνητικές πολιτικές και
νομοθεσίες μέχρι ρυθμιστικές αρχές και διατάξεις. Οι πολέμιοι τους είναι
δυνάμεις με ιστορία αγώνων στο οικολογικό κίνημα και στην ανανεωτική και
ριζοσπαστική αριστερά, οι οποίες έχουν δώσει μάχες για την αντικατάσταση των
πυρηνικών και των άλλων θερμοηλεκτρικών εργοστασίων από τεχνικές που θα
βασίζονται σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Για να κατανοήσουμε τι ακριβώς
συμβαίνει, χρειαζόμαστε κάποιες παρατηρήσεις σε σχέση με την τεχνολογία της
αιολικής ενέργειας, από τον τρόπο παραγωγής ανεμογεννητριών και συναφών
τεχνολογιών μέχρι τον τρόπο παραγωγής και διάθεσης ηλεκτρικού ρεύματος από
ανεμογεννήτριες.
Αντίσταση στα Βιομηχανικά Αιολικά Πάρκα
Ως προς την παραγωγή ανεμογεννητριών,
θα περιοριστούμε εδώ στην παρατήρηση ότι οι μεγάλες ανεμογεννήτριες των
αιολικών πάρκων κατασκευάζονται υπό ένα ακραία ολιγοπωλιακό καθεστώς, το οποίο
ενδέχεται να είναι ακόμη πιο συγκεντρωτικό και από αυτό της μεταπολεμικής
κατασκευής πυρηνικών αντιδραστήρων. Ελαχιστότατες εταιρείες κατασκευής
ανεμογεννητριών (με κυρίαρχες τις Vestas και Gamesa) παράγουν και εμπορεύονται
ανεμογεννήτριες ύψους ουρανοξύστη, με τεχνολογία που δεν διαχέεται,
αξιοποιώντας τα πιο πολύπλοκα συνθετικά υλικά (κάποια απρόβλεπτα καρκινογενή).
Όταν η τεχνολογία αυτή εγκαθίσταται σε κάποιο σημείο του κόσμου διευρύνει
αποφασιστικά εξαρτήσεις και συγκεντρωτισμούς αντί να μεταφέρει τοπικά κάποια
τεχνογνωσία. Οι
ανεμογεννήτριες μεγάλης κλίμακας είναι εγκιβωτισμένες κατασκευές με αδιαφανείς
μηχανισμούς που δεν προσαρμόζονται και δεν τροποποιούνται στη χρήση, ούτε και
επιδιορθώνονται τοπικά.[4]
Τα αιολικά πάρκα με τις μεγάλες ανεμογεννήτριες δεν
συνδυάζονται με έρευνα σε τοπικές πολυτεχνικές κοινότητες, δεν δημιουργούν
ποιοτικές θέσεις εργασίας στους προορισμούς εγκατάστασης. Οι ανεμογεννήτριες αυτές είναι πανάκριβες και
επιβαρύνονται και με απρόβλεπτα μεγάλο κόστος εγκατάστασης όταν εγκαθίστανται
σε βουνά (πόσο μάλλον σε βουνά νησιών) αντί σε πεδιάδες της Βόρειας Ευρώπης. Και
χαρακτηρίζονται από ένα ακόμη πιο απρόβλεπτα μεγάλο κόστος απεγκατάστασης μετά
από ένα σχετικά σύντομο κύκλο ζωής (λίγο περισσότερο από δύο δεκαετίες).
Κόστος που δεν αναλαμβάνεται από τις εταιρείες στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής
αδειοδότησης. Η απεγκατάσταση ανεμογεννητριών σε βουνοκορφές νησιών, όσο
δαπανηρή και αν αποδειχθεί στο μέλλον, θα είναι βάρος που θα κληθεί να αναλάβει
το ελληνικό δημόσιο.[5]
Από το σχεδιασμό τους
(π.χ. από το σχεδιασμό των πτερυγίων και των ρυθμιστικών τους μηχανισμών), οι
μεγάλες ανεμογεννήτριες των Gamesa και Vestas προσιδιάζουν σε παραγωγή ρεύματος προς εξαγωγή και όχι σε
αντικατάσταση τοπικών θερμοηλεκτρικών σταθμών (π.χ. στα νησιά). Η εγκατάστασή
τους δεν αφαιρεί θερμοηλεκτρικούς σταθμούς, καθώς δεν έχουν σχεδιαστεί για να
συνδυάζονται με μέσα αποθήκευσης ενέργειας για την περίπτωση που δεν φυσάει. Αν
κλείσει ένας θερμοηλεκτρικός σταθμός σε ένα νησί του Αιγαίου δεν θα είναι
επειδή υπήρχε άμεση αντικατάσταση από κάποια αιολικά πάρκα. Απλά θα εισάγεται
ρεύμα από διασύνδεση, ενώ όμως θα πρέπει να έχει προστεθεί αλλού κάποια
ισοδύναμη ισχύς από θερμοηλεκτρικό σταθμό. Η μαζική εγκατάσταση αιολικών πάρκων
στα νησιά και αλλού προσθέτει τελικά αντί να αφαιρεί πιέσεις για νέους
θερμοηλεκτρικούς σταθμούς, συνήθως σε επιβαρυμένες ήδη περιβαλλοντικά περιοχές.[6]
Σε κάποιες περιπτώσεις, ο
συγκεντρωτισμός δεν έχει όρια. Αυτό συμβαίνει όταν, για παράδειγμα, στο
ολιγοπώλιο μιας πολυεθνικής εταιρείας κατασκευής (π.χ. Gamesa), προστίθεται ο έλεγχος μιας
πολυεθνικής ιδιοκτήτριας εγκαταστάσεων (π.χ. Iberdrola) και κάποια από τις ελάχιστες
διεθνώς εταιρείες που εξειδικεύονται στην κατασκευή και προώθηση ειδικού τύπου
καλωδίων μεταφοράς, όπως τα υποθαλάσσια καλώδια μεγάλου μήκους για αξιόλογο
βάθος (π.χ. Siemens). Ας δούμε αμέσως συγκεκριμένα τι θα μπορούσε να σημαίνει
ένας τέτοιος συνδυασμός. Η μαζική εγκατάσταση ανεμογεννητριών μεγάλων
διαστάσεων και αξιόλογης ισχύος (στην Ελλάδα οι αδειοδοτήσεις αφορούν πλέον
ανεμογεννήτριες με ύψος πάνω από 100 μέτρα και ισχύ τουλάχιστον 2ΜW) σε σύνολα (συνήθως 6 και
περισσότερων ανεμογεννητριών) που αποκαλούνται ‘αιολικά πάρκα’ ή ‘αιολικές
φάρμες’, έχει επιταχυνθεί κατά την τελευταία δεκαετία και στη χώρα μας. Με την
ενθάρρυνση από τρεις γύρους μνημονιακών συμφωνιών και διευκολύνσεων τύπου fast-track, έχει επέλθει έκρηξη. Η ισχύς των
αδειοδοτηθέντων και υπό αδειοδότηση αιολικών πάρκων είναι ήδη μιάμιση
τουλάχιστον φορά μεγαλύτερη από το σύνολο της ισχύος από συμβατικά
(θερμοηλεκτρικά και υδροηλεκτρικά) εργοστάσια. Οι μεγάλοι ενεργειακοί όμιλοι,
συνήθως συμμαχίες πολυεθνικών με ελληνικές εταιρείες (συχνά ενσωματωμένες ως
θυγατρικές), προτιμούν εγκαταστάσεις σταθμών παραγωγής αιολικής ενέργειας που
περιλαμβάνουν συστοιχίες αιολικών πάρκων, εγκαταστάσεις δηλαδή που
περιλαμβάνουν έναν αξιόλογο αριθμό ανεμογεννητριών, συχνά αρκετές δεκάδες. Όταν
η άδεια εγκατάστασης που διεκδικεί η εταιρεία αναφέρεται σε εγκατάσταση που
καλύπτει μια ευρύτερη γεωγραφική περιοχή (ένα μεγάλο νησί όπως η Κρήτη ή ένα
σύμπλεγμα νησιών όπως αυτά του Βορείου Αιγαίου), ο αριθμός ανεβαίνει σε μερικές
εκατοντάδες. Τέτοιας κλίμακας εγκαταστάσεις είναι προφανώς βιομηχανικές.
Βιομηχανική θα είναι, για παράδειγμα, μια εγκατάσταση 706 MW σε Λέσβο-Χίο-Λήμνο, με 28 αιολικά
πάρκα και 353 ανεμογεννήτριες των 2ΜW, ύψους τουλάχιστον 100 μέτρων (40 μέτρα το πτερύγιο και
60, 67 ή και παραπάνω μέτρα ο πύργος). Μια βιομηχανία πάνω στα βουνά νησιών.[7]
Η αντίσταση δεν αφορά
εντέλει κάποιες διατάξεις ανανεώσιμων πηγών ενέργειας αλλά κάτι διαμετρικά
αντίθετο: διατάξεις (βιομηχανικά αιολικά πάρκα) που τροφοδοτούνται από τον αέρα
αλλά με τρόπο που θα αναπαράγει και διευρύνει τα όσα μας απωθούν σε διατάξεις
που τροφοδοτούνται με ουράνιο. Στο παράδειγμα του Βορείου Αιγαίου, βλέπουμε την
Iberdrola, μια
πολυεθνική που έχει στην κατοχή της πυρηνικά και άλλα θερμοηλεκτρικά εργοστάσια,
να επιχειρεί να εγκαταστήσει μαζικά βιομηχανικά αιολικά πάρκα στα νησιά,
έχοντας μαζί της τοπικούς αιρετούς και βουλευτές που εκλέχτηκαν με το ΠΑΣΟΚ και
τη ΝΔ, ενώ έχει απέναντί της μια δυναμική αντίσταση από κινηματικές και άλλες
συλλογικότητες με μακρά και γνωστή στην περιοχή ιστορία υπέρ της προστασίας του
περιβάλλοντος.[8]
Υποστήριξη στις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας
Οι
δυνάμεις που αντιστέκονται προτάσσουν αντιλήψεις που συνδέουν την απεξάρτηση από τα πυρηνικά και
άλλα συμβατικά καύσιμα μέσω της ανάπτυξης θεσμών που υποστηρίζουν τη
δημιουργικότητα με βάση τη συλλογικότητα και το δημόσιο συμφέρον, με δήμους και
κοινότητες που θα υποστηρίζουν μικρές επιχειρήσεις και άλλα εγχειρήματα κοινής
ωφέλειας στον τομέα της ενέργειας, με τοπική παραγωγή και χρήση ενέργειας με
βάση συνεργατικά και συνεταιριστικά σχήματα, με σταδιακή κυριαρχία διατάξεων
και χρήσεων που αποστασιοποιούνται από
το κύκλωμα παραγωγής και ανταλλαγής ενέργειας ως κεφαλαιοκρατικό εμπόρευμα. Υποστηρίζουν μικρές, ανοιχτές
και απλές αιολικές διατάξεις που θα
λειτουργούν ασύγχρονα, πολύ μικρότερου επομένως κόστους και ελεγχόμενης τοπικά
τεχνογνωσίας, που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν μαζικά για αφαλάτωση,
άντληση, διάθεση και θέρμανση νερού. Όπως επίσης, σε συνδυασμό με ένα
πλήθος μικρών αποθηκευτικών διατάξεων κάθε είδους, για την λειτουργία οικιακών
συσκευών ή και μετακίνηση. Με δίκτυα οικιακά, γειτονιάς, δήμου, νησιού, με ή
χωρίς διαμεσολάβηση του ηλεκτρισμού. Σε περίπτωση γειτνίασης με κατάλληλα
σχεδιασμένο εθνικό δίκτυο μεταφοράς, με δυνατότητα η μικρή ιδιωτική ή
συνεταιριστική παραγωγή να διατίθεται στο δίκτυο αυτό. Μαζί φυσικά με φροντίδα
για εξοικονόμηση, βιοκλιματική αρχιτεκτονική, βιολογική γεωργία και
κτηνοτροφία, ποιοτικό τουρισμό που θα συνδυάζεται μαζί τους. Μεγάλης κλίμακας εντέλει χρήση
μικρών διατάξεων, οι οποίες θα τροφοδοτούνται από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας .Η
ιστορία δείχνει ότι τέτοιες διατάξεις ήταν πάντα ιδιαίτερα καλοδεχούμενες από
τους ανθρώπους, οι οποίοι συνέδεαν την ανεξαρτησία τους με τη διαθεσιμότητά
τους και για αυτό τις εγκαθιστούσαν με μεγάλη χαρά στη μέση της μπροστά αυλής.[9]
[1] Για μια εισαγωγή σε αυτό που περιγράφεται ως small ή community wind, μια αφετηρία είναι οι
σχετικές ενότητες των Wind Energy Associations
(World, American, European). Για επιτυχημένα παραδείγματα λειτουργικών διατάξεων
οικιακών και κοινοτικών ηλεκτρογεννητριών και άλλων αιολικών διατάξεων, βλέπε Heymann, Matthias (2005), Die Geschichte der Windenergienutzung 1890-1990. Frankfurt: Campus-Verlag, Righter, Robert W.
(1996), Wind Energy in America: A History. Norman:
University of Oklahoma Press και Baker,
Lindsay T. (1985), A field guide to
American windmills,
University of Oklahoma Press. Για την επιτυχία διατάξεων όπως οι ηλιακοί θερμοσίφωνες στην Ελλάδα, βλέπε Tsilingiridis G.,
Martinopoulos G. (2010), «Thirty years of domestic solar hot water systems use
in Greece – energy and environmental benefits – future perspectives», Renewable Energy 35: 490-497.
[1] Για μια ιδιαίτερα διεισδυτική ανάλυση της κοινωνικής
φιλοσοφίας που χαρακτηρίζει τα τεχνικά χαρακτηριστικά των ανεμογεννητριών των
βιομηχανικών αιολικών πάρκων, βλέπε Brittan, G.G. Jr. (2001), «Wind, energy, landscape: Reconciling nature and technology», Philosophy & Geography,
4(2): 169-184.
[2] Ο Τέλης Τύμπας είναι Πανεπιστημιακός, μέλος της
Πρωτοβουλίας «Χιώτες Πολίτες και Ανεμογεννήτριες», της Θεματικής Περιβάλλοντος
και της Γραμματείας του Τμήματος Ενέργειας του ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ.
[3] Βλέπε ενδεικτικά, Wolsink W. (2007), «Wind power:
implementation: The nature of public attitudes: Equity and fairness instead of
‘backyard motives’», Renewable and Sustainable
Energy Reviews, 11:1188-1207, Wolsink, M. (2006), «Invalid theory impedes our understanding: a critique
on the persistence of the language of NIMBY», Transactions
of the Institute of British Geographers, 31(1): 85-91 και Haggett
C. (2010), «A
Call for Clarity and a Review of the Empirical Evidence: Comment on Feldman and
Turner’s ‘Why Not NIMBY?’», Ethics, Policy and
Environment, 13(3): 313-316.
[4] Για μια ιδιαίτερα διεισδυτική ανάλυση της κοινωνικής
φιλοσοφίας που χαρακτηρίζει τα τεχνικά χαρακτηριστικά των ανεμογεννητριών των
βιομηχανικών αιολικών πάρκων, βλέπε Brittan, G.G. Jr. (2001), «Wind, energy, landscape: Reconciling nature and technology», Philosophy & Geography,
4(2): 169-184.
[5] Για διαστάσεις την ανάδυσης της βιομηχανίας
κατασκευής ανεμογεννητριών, βλέπε Heymann, M. (1997), «A
fight of systems? Wind power and electric power
systems in Denmark, Germany, and the USA», Centaurus, 41 (1-2): 112-136, Heymann, M. (1998), «Signs of hubris:
the shaping of wind technology styles in Germany, Denmark, and the United
States, 1940-1990», Technology and Culture, 39(4): 641-670, Nielsen, K.H.
(2010),
«Technological
trajectories in the making: Two case studies from the contemporary history of
wind power», Centaurus, 52(3):175-205, van Est, R. (1999), Winds of change: A comparative study of the polities
of wind energy innovation in California and Denmark, Utrecht: International Books και Verbong, G.P. (1999), «Wind power in the Netherlands,
1970-1995», Centaurus, 41(1-2): 137-160.
[6] Η εισαγωγή βιομηχανικών αιολικών πάρκων δεν έχει και
διεθνώς καταλήξει σε μείωση της ισχύος των συμβατικών θερμοηλεκτρικών
εγκαταστάσεων. Το ίδιο ισχύει και στην Ελλάδα, όπου δεν αναφέρεται κάποια
αφαίρεση θερμοηλεκτρικών ή υδροηλεκτρικών σταθμών λόγω της συνολικής αύξησης
στην εγκατεστημένη ισχύ που επέφερε η εγκατάσταση βιομηχανικών αιολικών πάρκων.
[7] Τα στοιχεία για την αδειοδότηση που διεκδικεί η Iberdrola, μέσω της θυγατρικής της Rokas Renewables, αναφέρονται
στην Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων και στην περίληψη του έργου «Αιγαία Ζεύξη».
Υπάρχουν όλα διαθέσιμα στην ιστοσελίδα www.voreioaigaiosos.gr, την οποία
έχει κατασκευάσει και συντηρεί η πρωτοβουλία «Χιώτες Πολίτες και
Ανεμογεννήτριες».
[8] Για μια εισαγωγή στην ιστορία των προτάσεων για
πυρηνικό σταθμό στην Ελλάδα, βλέπε το διάλογο που έλαβε χώρα στo περιοδικό Τεχνικά
Χρονικά του Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδας τον Μάρτιο και Απρίλιο του
1978.
[9] Για μια εισαγωγή σε αυτό που περιγράφεται ως small ή community wind, μια αφετηρία είναι οι
σχετικές ενότητες των Wind Energy Associations
(World, American, European). Για επιτυχημένα παραδείγματα λειτουργικών διατάξεων
οικιακών και κοινοτικών ηλεκτρογεννητριών και άλλων αιολικών διατάξεων, βλέπε Heymann, Matthias (2005), Die Geschichte der Windenergienutzung 1890-1990. Frankfurt: Campus-Verlag, Righter, Robert W.
(1996), Wind Energy in America Norman :
University of Oklahoma
Press και Baker,
Lindsay T. (1985), A field guide to
American windmills, University of Oklahoma Press